بررسی آموزه های رضوی برای ارتباط با گفتمان ادیان در جهان امروز

خبرگزاری رضوی. بهمن دهستانی. مناظرات امام رضا علیه السلام با علمای ادیان و مذاهب یکی از برجسته ترین و جذاب ترین ابعاد سیره آن حضرت را تشکیل می دهد که در دوران معاصر بیش از گذشته مورد توجه صاحبنظران و پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمان قرار گرفته است.
با پیروزی انقلاب اسلامی توجه جهان اسلام و دیگر مجامع دنیا به مکتب اهل بیت(ع) بیشتر شد و علاقه به شناخت ابعاد مذهب شیعه امامیه خصوصا امامان آن و عقاید و مناسک شیعیان افزون گردید. انقلاب اسلامی که خیزشی متکی و برآمده از باورهای دینی و معنویت بود موج تازه ای در جهان پدید آورد که بر نقش ادیان در ایجاد تحولات اجتماعی و تاریخی تأکید میکرد.
این در حالی بود که غرب، دین و معنویات اسلامی را پررنگ ترین پدیده مقابل خود در ورود به جهان اسلام در طول یک قرن یافته بود و با انگیزه های متفاوت برای شناخت ماهیت و تأثیرات اسلام گام برمی داشت. همزمان منازعات بعد از جنگ جهانی دوم به ادیان به مثابه عنصری برای ایجاد صلح و آرامش نگاه میکرد.
بر اثر این تطورات، توجه محققان مکتب اهل بیت(ع) به آموزه های ائمه اطهار در ارتباط با ادیان و مذاهب رشد مضاعفی یافت و در این میان سیره حضرت امام رضا(ع) در تعامل و مناظره با ادیان و مذاهب جایگاه ویژه ای یافت.
در دوران امام رضا(ع)، به دلیل تحولات فرهنگی سیاسی جامعه، گفتمان های گوناگونی سربرآورند که هر کدام از آن‌ها به دفاع از ایدئولوژی خود پرداختند. در این میان، مناظراتی بین امام رضا(ع) و بزرگان ادیان شکل گرفت. امام در میدان نبرد اندیشۀ حق و باطل، تلاش می کند با استدلال های عقلی و نقلی به اثبات حقانیت اسلام بپردازد.
در این زمینه دو تن از محققان و اساتید دانشگاه فرهنگیان کوشیده اند در پژوهشی با عنوان « بررسی گفتمان القایی در فرایند مناظرۀ امام رضا (ع) با علمای ادیان» که در فصلنامه فرهنگ رضوی توسط بنیاد بین المللی امام رضا(ع) انتشار یافته با روش توصیفی تحلیلی و با هدف تبیین راهبردهای امام در ارتقای فکری جامعه به واکاوی مناظرۀ ایشان و روند شکل گیری معنا در آن بپردازند و در این مسیر، از رویکرد نشانه معناشناسی استفاده می کنند؛ رویکردی که در یک فرایند پویا و جهت مند، به دنبال نفوذ به عمق معانی نهفته در چارچوب گفتمان است و کارکردهای آن را تبیین میکند.
همچنین، نشانه‌ معناشناسی به‌عنوان ابزاری علمی، امکان تحلیل روشمند متون را فراهم می آورد. این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه معنا میتواند از ورای القا به تولید برسد و نظام گفتمانی خاصی به‌وجود آورد. یافته ها نشان می دهد که راهبردهای القایی استدلال و اقناع سازی، از جمله راهبردهای تعاملی است که در مناظره ها استفاده میشود.
امام طی این فرایندهای مجابی، بر اساس قدرتی که از درون ایشان می جوشد، به تولید کلام می پردازد. در نتیجۀ این تولید، گسترۀ کلام افزایش می یابد و کنشگر مقابل به شناخت می رسد. پس از رسیدن به این شناخت است که کنشگران (جاثلیق، رأس­ الجالوت، هیربد اکبر و عمران صابی) تسلیم می شوند و حقانیت اسلام به اثبات می رسد.
در سال های اخیر توجه پژوهشگران به استفاده از الگوهای و روش های نوین در علوم انسانی و اجتماعی برای بررسی متون و منابع دینی افزایش چشمگیری داشته است که تحلیل های زبان شناختی یا تحلیل محتوا بر اساس نظریات دانشمندان معاصر زبان شناسی و علوم اجتماعی نمونه هایی از آن هستند.
مناظره به عنوان کنشی تعاملی و گفتگومحور به زبان به عنوان رکن اصلی مناظره و قدرت اقناع آن متکی است. امام رضا(ع) بر حسب رسالت خویش که باید مردم را به سوی حق و اسلام هدایت کند با تصمیم مناظره از جانب مأمون موافقت می کند و بر آن می شود که با استفاده از این ابزار رسانه ای حقانیت شرع مقدس اسلام را به اثبات برساند. در واقع اثبات حقانیت شرع مقدس اسلام ابژه ارزشی است که براساس برنامه شناختی مجاب کننده از جانب امام ترسیم شده و صورت می گیرد.
امام رضا(ع) و بزرگان ادیان در این گفتمان القایی در برابر هم و در ظاهر در یک موقعیت برابر هستند و رابطه ای افقی بین آنها شکل گرفته است. در این فرایند متقاعدسازی، گویی امام مخاطب را به فعالیت شناختی وامی دارد. فعالیتی که دارای دو بعد است؛ در بعد تفسیری، مخاطب به عنوان گفته یاب با راهبردهای امام درمی یابد که استدلالش صحیح نیست و مسیر او نادرست است. در بعد مجابی هم امام باید مخاطب را متقاعد کند.
با این فعالیت ها و تولیدات زبانی که توسط امام صورت می گیرد کلام گسترش می یابد و امام هم با این گستردگی کلامی باور مخاطب را تحت تدثیر قرار می دهد. با این فرایند اقناع و گرایش ایجاد می شود. در واقع توحید در این مناظره ها جای تفکر غیردینی و غیراسلامی دانشمندان دیگر ادیان را میگیرد و بنیانی قوی در قرون نخست اسلامی در تعامل و رفتار و گفتگو و حق گویی با پیروان سایر ادیان پی ریخته می شود که از ذخایر و نقاط درخشان تاریخ تمدن اسلامی می گردد.
تمام تلاش مصلحان و متفکران مسلمان برای احیای دوباره شکوه نوین اسلامی در بازگشت و بازخوانی نقاط برجسته و دستاوردها و افتخارات ادوار گذشته صورت می پذیرد و در این میان سیره و سخنان امام رضا(ع) از منابعی است که ظرفیت بی همتایی از لحاظ اتکاء بر وحی در مناسبات با ادیان و مذاهب در جهان امروز دارد.