آیا سنت عریضه‌نویسی در چاه مسجد جمکران، دارای مستند دینی است؟
چاه مسجد مقدس جمكران؛ خرافه یا واقعیت؟
سرویس معرفت/ پيرامون چاه مسجد مقدس جمكران، گفتگو‌هايي بر اين محور صورت پذيرفته است كه آيا اين چاه به مانند خود مسجد، تقدس دارد و يا اين‌كه صرفاً چاهي مانند چاهاي ديگر است؟ به عبارتي با توجه به گزارشي كه از دستور ساخت اين مسجد از سوي امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه) در برخي از منابع آمده؛ آيا در مورد چاه مسجد جمکران، چنين گزارشي مبني بر حفر چاه، وجود دارد يا اين‌كه صرفاً چاه معمولي است؟
بر اساس گزارش‌هايي كه در خصوص مسجد مقدس جمكران وجود دارد، اين چاه صرفاً يك چاه معمولي است ضمن اين‌كه امروزه حتي آبي هم درون آن نيست و احتمالاً تنها برای انداختن "عریضه" حفر گردیده و علت حفر آن هم این بوده که چون مردم برای نماز به مسجد میآیند و به نوعی احساس نزدیک شدن به امام زمان (علیه السلام) به آنها دست میدهد، این چاه در این مکان حفر شده تا مردم حاجتها و احساسات عاشقانه خود را با امام در قالب عریضه مطرح کرده، به درون چاه بیندازند.
لازم به عنايت است كه عَريضه يا همان عرض حال و درخواست‌نامه، يكي از شيوه‌هاي خاصّ "توسّل" است. توضيح آن‌كه گاهي افراد جامعه با يك سلسله نياز و گرفتاري مواجه مي‌شوند كه بر حسب ظاهر امكان برطرف نمودن آنها از طريق اسباب عادي ميسّر نيست يا حداقل بسيار مشكل است؛ در چنين مواردي به جاي نااميد شدن و زانوي غم در بغل گرفتن، از ناحيه پيامبر اكرم (صلّي الله عليه و آله) و ائمه اطهار (عليهم السلام) توصيه شده است اموري نظير دعا و توسّل كه در جاي خود اثبات شده است ـ كه هر يك از آنها اگر مؤثّرتر از اسباب و علل عادي نباشند، كمتر از آنها نيستند ـ كمك گرفته شود. آن‌گاه براي خودِ توسّل، شيوه‌هاي مختلفي بيان شده است كه از جمله آنها نوشتن عريضه است. البته معناي عريضه‌نويسي اين نيست كه امام نياز داشته باشد آن نوشته را باز كند يا بخواند بلكه چنين عملي نمادين است و نوعي ابراز علاقه و محبت است و خود كساني كه اين عمل را انجام مي‌دهند هدفشان برقراري ارتباط با امام در قالب اين كنش و تخليه روحي ناشي از بيان گرفتاري‌ها است و در ضمن اميد به برآورده شدن حاجاتشان از اين طريق دارند. (مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت، ص 184 و 195)
اما در مورد چاهی که در مسجد جمکران حفر شده و افراد عریضه‌های خود را در آن می‌اندازند، توجّه به چند نکته ضروری است:
1ـ هیچ شکی نیست که روایاتی مبنی بر شرعی بودن اصل عمل عریضه‌نویسی در کتاب‌ها آمده است مثلا در کتاب بحارالانوار، بابی است تحت عنوان «كتابة الرِقاع للحوائج إلى الأئمة صلوات الله عليهم و التوسل و الاستشفاع بهم في روضاتهم المقدسة و غيرها» (بحار الأنوار، ج99، ص 231) ؛ (باب نوشتن عریضه به ائمه علیهم السلام برای برآورده شدن حوائج و توسل به آنها و طلب شفاعت از آنها در حرم آنها و موضوعات دیگر) و در آن چند روایت از کتاب‌های «مصباح کفعمی» و «بلد الامین» در مورد عریضه آمده است.
2ـ در اين‌كه عريضه را بايد در چاه انداخت نيز رواياتي وجود دارد. به عنوان نمونه در یکی از روایات، امام صادق (عليه السلام) پس از نقل متن عریضه می فرماید: «... ثُمَّ تَطْوِي الرُّقْعَةَ وَ تَجْعَلُهَا فِي بُنْدُقَةِ طِينٍ وَ تَطْرَحُهَا فِي مَاءٍ جَارٍ أَوْ بِئْرٍ فَإِنَّهُ تَعَالَى يُفَرِّجُ عَنْك؛ سپس نامه عریضه را می‌پیچی و در میان گِل قرار می‌دهی و در آب جاری یا در چاهی می‌اندازی همانا خدای متعال گشایشی حاصل می فرماید.» (بحار الأنوار، ج99، ص 235، ح 3) همچنین در روایت دیگری آمده است: «... ارْمِهَا فِي النَّهَرِ أَوِ الْبِئْرِ أَوِ الْغَدِيرِ تُقْضَى حَاجَتُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى؛ عریضه را در نهر آب یا در چاه و یا چشمه ای می اندازی خداوند ان شاء الله حاجت شما را برآورده می کند» (المصباح، ص 405)
3ـ در مورد اینکه آیا باید عریضه را در چاه جمکران انداخت، جواب یقیناً منفی می‌باشد و از آن‌جا که از دوران غیبت صغرا نامه‌نویسی به امام زمان (علیه السلام) معمول بوده از اين رو اين چاه وسیله‌ای است برای یادآوری این عمل و این چاه موضوعیت ندارد و چاه امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه) نیست و به هیچ وجه توسط ایشان یا به دستور ایشان حفر نشده است بلکه یک چاه معمولی است و لازم نیست حتما در این چاه انداخته شود بلکه در هر چاهی یا آب روانی می توان انداخت. (پایگاه اطّلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی)
4ـ در سيره علما، عريضه نويسي در چاه جمكران به چشم مي‌خورد از جمله عريضه نويسي مرحوم آيت الله گلپايگاني و موضوعيت داشتن اين مسأله نزد مرحوم آيت الله فاضل لنكراني. (ر.ک: مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت)
بنابراين، نوشتن عریضه خطاب به هر یک از ائمه (علیهم السلام) مستند به روایاتی است که در منابع دینی آمده است (ن.ك: عریضه نویسی به اهل بیت و امام زمان (علیهم السلام)) بنا بر این عملی خرافی محسوب نمیشود و طبعاً انداختن آن داخل چاه جمکران نیز برگرفته از همان روایات است؛ هر چند خصوص چاه جمکران در روایات نیامده و به صورت عام در روایات چاه، نهر آب، چشمه، برکه، ضریح و قبر هر یک از معصومان ذکر شده است.
اما نكته‌اي كه در اين زمينه وجود دارد، اين است كه نبايد به هر موضوع بيش از آنچه كه هست ارزش داد. هر نوع آداب و اعمال مستحبي كه در منابع ذكر شده است، در حد و جايگاه خود و در كنار ديگر اعمال و در ظرف مناسب ارزشمند است و اگر در آن افراط و تفريط شود، نظام تعريف شده بي‌ارزش و گاهي ضد ارزش مي‌شود. براي مثال در همين مبحث عريضه و چاه عريضه، بيش از اندازه بزرگ جلوه دادن چاه موجب مي‌شود مسجد جمكران و يا همچنان كه در فضاي مجازي ملاحظه مي‌شود، گاهي حتي وجود امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه) و حتي خدا زير سؤال برود و به نوعي امور خرافي به آن افزوده گردد و اعتقادات محكم مردم متزلزل گردد (مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت، ص 184)
منابع:
بر اساس گزارش‌هايي كه در خصوص مسجد مقدس جمكران وجود دارد، اين چاه صرفاً يك چاه معمولي است ضمن اين‌كه امروزه حتي آبي هم درون آن نيست و احتمالاً تنها برای انداختن "عریضه" حفر گردیده و علت حفر آن هم این بوده که چون مردم برای نماز به مسجد میآیند و به نوعی احساس نزدیک شدن به امام زمان (علیه السلام) به آنها دست میدهد، این چاه در این مکان حفر شده تا مردم حاجتها و احساسات عاشقانه خود را با امام در قالب عریضه مطرح کرده، به درون چاه بیندازند.
لازم به عنايت است كه عَريضه يا همان عرض حال و درخواست‌نامه، يكي از شيوه‌هاي خاصّ "توسّل" است. توضيح آن‌كه گاهي افراد جامعه با يك سلسله نياز و گرفتاري مواجه مي‌شوند كه بر حسب ظاهر امكان برطرف نمودن آنها از طريق اسباب عادي ميسّر نيست يا حداقل بسيار مشكل است؛ در چنين مواردي به جاي نااميد شدن و زانوي غم در بغل گرفتن، از ناحيه پيامبر اكرم (صلّي الله عليه و آله) و ائمه اطهار (عليهم السلام) توصيه شده است اموري نظير دعا و توسّل كه در جاي خود اثبات شده است ـ كه هر يك از آنها اگر مؤثّرتر
اما در مورد چاهی که در مسجد جمکران حفر شده و افراد عریضه‌های خود را در آن می‌اندازند، توجّه به چند نکته ضروری است:
1ـ هیچ شکی نیست که روایاتی مبنی بر شرعی بودن اصل عمل عریضه‌نویسی در کتاب‌ها آمده است مثلا در کتاب بحارالانوار، بابی است تحت عنوان «كتابة الرِقاع للحوائج إلى الأئمة صلوات الله عليهم و التوسل و الاستشفاع بهم في روضاتهم المقدسة و غيرها» (بحار الأنوار، ج99، ص 231) ؛ (باب نوشتن عریضه به ائمه علیهم السلام برای برآورده شدن حوائج و توسل به آنها و طلب شفاعت از آنها در حرم آنها و موضوعات دیگر) و در آن چند روایت از کتاب‌های «مصباح کفعمی» و «بلد الامین» در مورد عریضه آمده است.
2ـ در اين‌كه عريضه را بايد در چاه انداخت نيز رواياتي وجود دارد. به عنوان نمونه در یکی از روایات، امام صادق (عليه السلام) پس از نقل متن عریضه می فرماید: «... ثُمَّ تَطْوِي
3ـ در مورد اینکه آیا باید عریضه را در چاه جمکران انداخت، جواب یقیناً منفی می‌باشد و از آن‌جا که از دوران غیبت صغرا نامه‌نویسی به امام زمان (علیه السلام) معمول بوده از اين رو اين چاه وسیله‌ای است برای یادآوری این عمل و این چاه موضوعیت ندارد و چاه امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه) نیست و به هیچ وجه توسط ایشان یا به دستور ایشان حفر نشده است بلکه یک چاه معمولی است و لازم نیست حتما در این چاه انداخته شود بلکه در هر چاهی یا آب روانی می توان انداخت. (پایگاه اطّلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی)
4ـ در سيره علما، عريضه نويسي در چاه جمكران به چشم مي‌خورد از جمله عريضه نويسي مرحوم آيت الله گلپايگاني و موضوعيت داشتن اين مسأله نزد مرحوم آيت الله فاضل لنكراني. (ر.ک: مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت)
بنابراين، نوشتن عریضه خطاب به هر یک از ائمه (علیهم السلام) مستند به
اما نكته‌اي كه در اين زمينه وجود دارد، اين است كه نبايد به هر موضوع بيش از آنچه كه هست ارزش داد. هر نوع آداب و اعمال مستحبي كه در منابع ذكر شده است، در حد و جايگاه خود و در كنار ديگر اعمال و در ظرف مناسب ارزشمند است و اگر در آن افراط و تفريط شود، نظام تعريف شده بي‌ارزش و گاهي ضد ارزش مي‌شود. براي مثال در همين مبحث عريضه و چاه عريضه، بيش از اندازه بزرگ جلوه دادن چاه موجب مي‌شود مسجد جمكران و يا همچنان كه در فضاي مجازي ملاحظه مي‌شود، گاهي حتي وجود امام زمان (عجّل الله تعالي فرجه) و حتي خدا زير سؤال برود و به نوعي امور خرافي به آن افزوده گردد و اعتقادات محكم مردم متزلزل گردد (مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت، ص 184)
منابع:
1.المصباح ( جنة الأمان الواقية)، كفعمى، دار الرضي، قم، 1405.
2.بحار الأنوار، مجلسى، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1403.
3.عریضه نویسی به اهل بیت و امام زمان (علیهم السلام)، سید صادق سید نژاد، انتشارات مسجد مقدس جمکران
4.مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی شیعه شناسی، سال دهم، ش 37، بهار 91، ص 157 ـ 199.
2.بحار الأنوار، مجلسى، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1403.
3.عریضه نویسی به اهل بیت و امام زمان (علیهم السلام)، سید صادق سید نژاد، انتشارات مسجد مقدس جمکران
4.مقاله چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی شیعه شناسی، سال دهم، ش 37، بهار 91، ص 157 ـ 199.
ایا این چاه ارزش دارد یا نه
از چه زمانی این چاه بوده
اگر کسی دستور حفر این چاه را داده چه کسی بوده ( نام فرد بصورت کامل )