به مناسبت روز بزرگداشت خادم الرضا شیخ بهایی؛
شیخ بهایی، مهم‌ترین واقف کتب خطی کتابخانه حرم رضوی
به گزارش خبرگزاری رضوی، بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی، فیلسوف، ریاضیدان، عالم و نجوم‌شناس دوره صفوی بود که به واسطه همه‌چیزدان بودنش و البته تبحر فقهی‌اش به او عنوان شیخ‌الاسلام دادند.
از این عالم بزرگ تاریخ، تحقیقات و آثار مهندسی شده پرشماری به جا مانده است. در این میان می‌توان کتاب‌های اهدایی‌اش را در بخش بهادارترین‌ها قرار داد، کتاب‌هایی که تعداد آن‌ها از 4هزارجلد فزونی یافت و میراث او در دوره حیات و مماتش هستند.
از میراث ماندگار تا احیای کتابخانه
کتابخانه آستان قدس رضوی با قدمت هزارو100 سال، یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان است. کتابخانه‌ای که جلد به جلد آن نشانی از ارادت و عشق به ساحت قدسی علی بن موسی‌الرضا(ع) بوده است. در طول این چند قرن، عالمان، دانشمندان، حکام و بزرگانی از سرتاسر قلمرو اسلام ارزشمندترین دارایی فرهنگی خود را وقف این آستان مبارک کرده‌اند. نسخ نفیس و گرانقدری با تنوع موضوع بالا که هر کدام از نظر قدمت و قیمت در جهان کم‌نظیرند.
یکی از مهم‌ترین واقفان نسخ خطی موجود در حرم مطهر، شیخ بهاءالدین محمد بن حسین العاملی الحارثی، مشهور به شیخ بهایی است. این دانشمند فرزانه بیش از 4هزار نسخه موجود در کتابخانه شخصی خود را وقف روضه منوره رضوی کرده است. نسخی که بیشتر آن‌ها به دست ایشان شرح و تصحیح شده است. یادداشت وقف با دستخط، مهر و امضای شیخ بهایی هنوز بر این کتاب‌ها موجود است، چراکه شیخ در زمان حیاتش این آثار نفیس را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرده است.
حسن علی فریدونی، مسئول امور ارزشیابی نسخ خطی مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی که تحقیقاتی درباره آثار شیخ بهایی کرده است، می‌گوید: «محققان و پژوهشگران ادبی مختلف تألیفات شیخ را بین 87 تا 100 عنوان کتاب و رساله شمرده‌اند. به عنوان مثال در فهرستی که مسعود شکوهی در مقدمه اثنیعشریات خمس آورده و دارای اشتراکاتی با دیگر فهرست‌هاست، آثار وی بیش از 100مورد ذکر شده است. سعید نفیسی نیز در رساله‌ای با نام «شرح احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی» تألیفات او را در 87عنوان فهرست‌نویسی کرده است. تألیفاتی که از شیخ بهایی در گنجینه خطی آستان قدس رضوی موجود است، بیش از 94عنوان در موضوعات اخبار، احادیث، تفاسیر، اصول ادعیه، فقه، حکمت، ریاضیات و دیوان اشعار است که 47 مورد آن ازجمله اثنی عشریات، اربعین حدیثاً، ارتفاع اعظم جبال، اجوبه المسائل، ارث، اعجاز اسماء الهی، احکام السجود، تشریح الافلاک، تهذیب البیان، خلاصه‌الحساب، ریاضیات و... با فهرست نفیسی منطبق است».
گفتنی است، عالم بزرگ پس از حمله ازبک‌ها و غارت برخی کتب و نفایس دیگر در اقدامی ارزشمند به کمک شاه عباس صفوی کتاب‌های به تاراج رفته را گردآوری و دوباره کتابخانه را راه اندازی کرد.
معرفی برخی از نسخ وقفی توسط شیخ بهایی
فریدونی در مقاله‌ای با عنوان «کتابخانه شخصی و موقوفات شیخ بهاءالدین محمدعاملی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی» ضمن معرفی اجمالی یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین عالم دوران صفویه، شیخ بهایی، نسخه‌های خطی موجود و کتاب‌های وقفی ایشان در کتابخانه آستان قدس رضوی را شناسایی و معرفی کرده است. ما نیز در ادامه به معرفی اجمالی برخی از این نسخ که توسط این دانشمند و عارف نامدار در سال 1008 هجری وقف شده، می‌پردازیم.
1- فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب (ج1):
این کتاب جلد اول تفسیر قرآن است که در اصل، شرح کتاب الکشاف است که توسط حسین بن عبدالله بن الطیبی (متولد قرن 7 ق و متوفی سال 743 ق) تألیف شده است. در این جلد، 11سوره قرآن شامل سوره‌های فاتحه، بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس و هود به زبان عربی تفسیر شده است.
تاریخ کتابت آن قرن 9 هجری قمری است اما نام و نشانی از کاتب در دسترس نیست. اما کاتب برای نگارش آن از خط نسخ و نستعلیق استفاده کرده و متن را در 39سطر در هر صفحه نگاشته است. 248 ورق آن که از جنس کاغذ نخودی است، در یک جلد مقوای روغنی دو رویه قرار دارد که روی سطح نارنجی آن ترنجی هشت گوشه و با گل و برگ و حاشیه زمینه مشکی گلو برگ اسلیمی تزئین شده است. درون جلد هم زرورقی الصاق شده که در وسط آن یک شاخه گل زنبق و حاشیه مشکی با گل و برگ اسلیمی وجود دارد.
ترجمه احوال مؤلف، رموز کتاب، سه بیت از شیخ بهایی، مهر مدور به نقش الخادم بهاءالدین محمد و... در نخستین صفحه این نسخه خطی ثبت شده است. در صفحه ابتدا و انتهای کتاب مهر ترنجی نستعلیق وقفی شیخ بهایی و امضای وی نیز وجود دارد. شیخ بهاءالدین محمد العاملی این نسخه را در سال 1030 قمری وقف کرده است.
2- ازمنه و امکنه ( تاریخ و جغرافیا ـ عربی)
مؤلف این کتاب که دارای 63 باب و نود و اندی فصل با موضوع تاریخ و جغرفیا و به زبان عربی است، ابوعلی مرزوقی اصفهانی است. هر باب موضوع متفاوتی دارد. به عنوان مثال باب 21در بیان اسمای آسمان، ستارگان و کهکشان، باب 33درباره رعد و برق و باب 46در مورد اوصاف شب و روز است. بنا به قول شیخ بهایی، این اثر در سال 453 قمری تصنیف شده و مصنف در ابتدا به بیان فهرست و محتویات کتاب پرداخته است. کاتبش نامعلوم، اما تاریخ و محل کتابت آن یعنی سال 779 قمری در یزد معلوم است. کاتب متن را در 29سطر روی کاغذ نخودی و با خط نسخ و عناوین و اسمای باب و فصل‌ها را به شنگرف نگاشته است. جلد تیماج قهوه‌ای با قطع وزیری کوچک 193 ورق آن را پوشانده است.
این کتاب را نیز شیخ بهایی در سال 1030 قمری وقف کرده و مهر وی با عنوان «هذا مما وقفه العبد بهاءالدین محمد علی الطلبه الامامیه...» و دستخطش با عبارت «کتاب الزمنه و الامکنه تألیف الشیخ البارع الفاضل المتبحر سلطان الادبا فی زمانه الشیخ ابی علی المرزوقی کذ فرغ من تألیفه سنه 453» در آن وجود دارد.
3ـ شفاءالاسقام
سومین مورد، کتابی با زبان فارسی و با موضوع درمان امراض و علم طبابت است. مؤلف آن عبدالرزاق بن عبدالکریم بن عبدالرزاق حبیب کرمانی بوده است. در این کتاب حاشیه‌نویسی‌هایی صورت گرفته که عمدتاً شرح کتاب است.
کاتب ناشناس این نسخه را در قرن 11قمری کتابت کرده است. خط به کار برده شده در این کتاب، نسخ است. متن هر صفحه روی کاغذ نخودی آهار مهره در 17سطر نوشته شده و کل 34ورق آن در قطع نیم ربعی در جلد مقوا با روکش پارچه قرار داده شده است.
واقف این اثر نیز شیخ بهاءالدین محمد العاملی است که آن را در سال 1030 قمری وقف کرده است. مهر حکومتی شیخ در ابتدای نسخه به‌وضوح خوانده می‌شود.
4- ترجمه الاعمال الهندسیه
این کتاب با موضوع ریاضیات و هندسه توسط ابوالوفاء محمدبن یحیی بن عباس مهندس بوزجانی (متولد 328 و متوفی 388) در قرن چهارم تألیف شده است. نام مترجم و کاتب این اثر که به فارسی ترجمه شده، مشخص نیست.
این کتاب که ناقص الآخر است، دارای 12باب بوده و باب اول در درستی و راستی اعمال هندسی نوشته شده است: « بسمله. حمدله... باب اول بدان‌که درستی و راستی اعمال هندسی سه چیز باشد». عناوین و اشکال هندسی هم که در این کتاب وجود دارد به شنگرف است.
دارای چندین مهر «وقف سرکار فیض آثار حضرت ثامن‌الائمه سلام الله علیه» و «عبد من عبید محمد» و... و مهر و امضای واقف یعنی شیخ بهایی و امضای «العبد بهاءالدین محمد العاملی» است.
5ـ راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود
این کتاب ظاهراً همان اخبارالمدینه تألیف ابن زباله در اواخر قرن 4 قمری است که در قرن پنجم توسط کاتبی ناشناس به زبان عربی کتابت شده است. خط به کار رفته در آن، خط کوفی دوره تکامل و به صورت 18 سطری است. قطع آن وزیری بوده و جلدی از تیماج مشکی 116ورق کاغذ حنائی بغدادی آن را دربرگرفته است.
واقف این نسخه نیز بهاءالدین محمدبن حسین معروف به شیخ بهایی بوده که آن را در 957 قمری وقف روضه منوره رضوی کرده است. این کتاب به وسیله تقی مدرس در 1317 قمری به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است.
«راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود» کتابی است عمدتاً در حوزه جغرفیا و موضوعاتی مانند وضع مسجد پیغمبر اکرم(ص)، راه‌هایی که به مدینه ختم می‌شود، برخی از توقیعات رسول اکرم(ص) و روایاتی از رجال حدیث نواحی یادشده در نسخه را دربردارد.
این نسخه که دارای چندین مهر از جمله مهر حکومتی شیخ بهایی است، دستنوشته‌های متعددی نیز در ابتدا و انتها دارد.
5ـ قرآن شماره 6
شیخ بهایی علاوه بر موقوفاتی که به کتابخانه حرم مطهر مطهر اهدا کرده، وقف‌نامه‌های تعدادی از نسخ قرآنی منسوب به ائمه اطهار(ع) را نیز که توسط شاه عباس وقف شده، کتابت کرده است. یکی از این موارد، وقف‌نامه‌ای است که او بر نسخه‌ای از قرآن کریم منسوب به امیرالمؤمنین در 1009 قمری نگاشته است.
این نسخه بی‌نظیر در 1008 قمری توسط شاه عباس صفوی وقف شده و متولی وقف آن شخصی با نام سیف الدوله بوده است.
متأسفانه این نسخه که با خط کوفی عالی و بر پوست آهو کتابت شده، کامل نبوده و از اول سوره هود تا پایان سوره کهف آیه 110 را شامل می‌شود.
از این عالم بزرگ تاریخ، تحقیقات و آثار مهندسی شده پرشماری به جا مانده است. در این میان می‌توان کتاب‌های اهدایی‌اش را در بخش بهادارترین‌ها قرار داد، کتاب‌هایی که تعداد آن‌ها از 4هزارجلد فزونی یافت و میراث او در دوره حیات و مماتش هستند.
از میراث ماندگار تا احیای کتابخانه
کتابخانه آستان قدس رضوی با قدمت هزارو100 سال، یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان است. کتابخانه‌ای که جلد به جلد آن نشانی از ارادت و عشق به ساحت قدسی علی بن موسی‌الرضا(ع) بوده است. در طول این چند قرن، عالمان، دانشمندان، حکام و بزرگانی از سرتاسر قلمرو اسلام ارزشمندترین دارایی فرهنگی خود را وقف این آستان مبارک کرده‌اند. نسخ نفیس و گرانقدری با تنوع موضوع بالا که هر کدام از نظر قدمت و قیمت در جهان کم‌نظیرند.
یکی از مهم‌ترین واقفان نسخ خطی موجود در حرم مطهر، شیخ بهاءالدین محمد بن حسین العاملی الحارثی، مشهور به شیخ بهایی است. این دانشمند فرزانه بیش از 4هزار نسخه موجود در کتابخانه شخصی خود را وقف روضه منوره رضوی کرده است. نسخی که بیشتر آن‌ها به دست ایشان شرح و تصحیح شده است. یادداشت وقف با دستخط، مهر و امضای شیخ بهایی هنوز بر این کتاب‌ها موجود است، چراکه شیخ در زمان حیاتش این آثار نفیس را وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرده است.
حسن علی فریدونی، مسئول امور ارزشیابی نسخ خطی مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی که تحقیقاتی درباره آثار شیخ بهایی کرده است، می‌گوید: «محققان و پژوهشگران ادبی مختلف تألیفات شیخ را بین 87 تا 100 عنوان کتاب و رساله شمرده‌اند. به عنوان مثال در فهرستی که مسعود شکوهی در مقدمه اثنیعشریات خمس آورده و دارای اشتراکاتی با دیگر فهرست‌هاست، آثار وی بیش از 100مورد ذکر شده است. سعید نفیسی نیز در رساله‌ای با نام «شرح احوال و اشعار فارسی شیخ بهایی» تألیفات او را در 87عنوان فهرست‌نویسی کرده است. تألیفاتی که از شیخ بهایی در گنجینه خطی آستان قدس رضوی موجود است، بیش از 94عنوان در موضوعات اخبار، احادیث، تفاسیر، اصول ادعیه، فقه، حکمت، ریاضیات و دیوان اشعار است که 47 مورد آن ازجمله اثنی عشریات، اربعین حدیثاً، ارتفاع اعظم جبال، اجوبه المسائل، ارث، اعجاز اسماء الهی، احکام السجود، تشریح الافلاک، تهذیب البیان، خلاصه‌الحساب، ریاضیات و... با فهرست نفیسی منطبق است».
گفتنی است، عالم بزرگ پس از حمله ازبک‌ها و غارت برخی کتب و نفایس دیگر در اقدامی ارزشمند به کمک شاه عباس صفوی کتاب‌های به تاراج رفته را گردآوری و دوباره کتابخانه را راه اندازی کرد.
معرفی برخی از نسخ وقفی توسط شیخ بهایی
فریدونی در مقاله‌ای با عنوان «کتابخانه شخصی و موقوفات شیخ بهاءالدین محمدعاملی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی» ضمن معرفی اجمالی یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین عالم دوران صفویه، شیخ بهایی، نسخه‌های خطی موجود و کتاب‌های وقفی ایشان در کتابخانه آستان قدس رضوی را شناسایی و معرفی کرده است. ما نیز در ادامه به معرفی اجمالی برخی از این نسخ که توسط این دانشمند و عارف نامدار در سال 1008 هجری وقف شده، می‌پردازیم.
1- فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب (ج1):
این کتاب جلد اول تفسیر قرآن است که در اصل، شرح کتاب الکشاف است که توسط حسین بن عبدالله بن الطیبی (متولد قرن 7 ق و متوفی سال 743 ق) تألیف شده است. در این جلد، 11سوره قرآن شامل سوره‌های فاتحه، بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس و هود به زبان عربی تفسیر شده است.
تاریخ کتابت آن قرن 9 هجری قمری است اما نام و نشانی از کاتب در دسترس نیست. اما کاتب برای نگارش آن از خط نسخ و نستعلیق استفاده کرده و متن را در 39سطر در هر صفحه نگاشته است. 248 ورق آن که از جنس کاغذ نخودی است، در یک جلد مقوای روغنی دو رویه قرار دارد که روی سطح نارنجی آن ترنجی هشت گوشه و با گل و برگ و حاشیه زمینه مشکی گلو برگ اسلیمی تزئین شده است. درون جلد هم زرورقی الصاق شده که در وسط آن یک شاخه گل زنبق و حاشیه مشکی با گل و برگ اسلیمی وجود دارد.
ترجمه احوال مؤلف، رموز کتاب، سه بیت از شیخ بهایی، مهر مدور به نقش الخادم بهاءالدین محمد و... در نخستین صفحه این نسخه خطی ثبت شده است. در صفحه ابتدا و انتهای کتاب مهر ترنجی نستعلیق وقفی شیخ بهایی و امضای وی نیز وجود دارد. شیخ بهاءالدین محمد العاملی این نسخه را در سال 1030 قمری وقف کرده است.
2- ازمنه و امکنه ( تاریخ و جغرافیا ـ عربی)
مؤلف این کتاب که دارای 63 باب و نود و اندی فصل با موضوع تاریخ و جغرفیا و به زبان عربی است، ابوعلی مرزوقی اصفهانی است. هر باب موضوع متفاوتی دارد. به عنوان مثال باب 21در بیان اسمای آسمان، ستارگان و کهکشان، باب 33درباره رعد و برق و باب 46در مورد اوصاف شب و روز است. بنا به قول شیخ بهایی، این اثر در سال 453 قمری تصنیف شده و مصنف در ابتدا به بیان فهرست و محتویات کتاب پرداخته است. کاتبش نامعلوم، اما تاریخ و محل کتابت آن یعنی سال 779 قمری در یزد معلوم است. کاتب متن را در 29سطر روی کاغذ نخودی و با خط نسخ و عناوین و اسمای باب و فصل‌ها را به شنگرف نگاشته است. جلد تیماج قهوه‌ای با قطع وزیری کوچک 193 ورق آن را پوشانده است.
این کتاب را نیز شیخ بهایی در سال 1030 قمری وقف کرده و مهر وی با عنوان «هذا مما وقفه العبد بهاءالدین محمد علی الطلبه الامامیه...» و دستخطش با عبارت «کتاب الزمنه و الامکنه تألیف الشیخ البارع الفاضل المتبحر سلطان الادبا فی زمانه الشیخ ابی علی المرزوقی کذ فرغ من تألیفه سنه 453» در آن وجود دارد.
3ـ شفاءالاسقام
سومین مورد، کتابی با زبان فارسی و با موضوع درمان امراض و علم طبابت است. مؤلف آن عبدالرزاق بن عبدالکریم بن عبدالرزاق حبیب کرمانی بوده است. در این کتاب حاشیه‌نویسی‌هایی صورت گرفته که عمدتاً شرح کتاب است.
کاتب ناشناس این نسخه را در قرن 11قمری کتابت کرده است. خط به کار برده شده در این کتاب، نسخ است. متن هر صفحه روی کاغذ نخودی آهار مهره در 17سطر نوشته شده و کل 34ورق آن در قطع نیم ربعی در جلد مقوا با روکش پارچه قرار داده شده است.
واقف این اثر نیز شیخ بهاءالدین محمد العاملی است که آن را در سال 1030 قمری وقف کرده است. مهر حکومتی شیخ در ابتدای نسخه به‌وضوح خوانده می‌شود.
4- ترجمه الاعمال الهندسیه
این کتاب با موضوع ریاضیات و هندسه توسط ابوالوفاء محمدبن یحیی بن عباس مهندس بوزجانی (متولد 328 و متوفی 388) در قرن چهارم تألیف شده است. نام مترجم و کاتب این اثر که به فارسی ترجمه شده، مشخص نیست.
این کتاب که ناقص الآخر است، دارای 12باب بوده و باب اول در درستی و راستی اعمال هندسی نوشته شده است: « بسمله. حمدله... باب اول بدان‌که درستی و راستی اعمال هندسی سه چیز باشد». عناوین و اشکال هندسی هم که در این کتاب وجود دارد به شنگرف است.
دارای چندین مهر «وقف سرکار فیض آثار حضرت ثامن‌الائمه سلام الله علیه» و «عبد من عبید محمد» و... و مهر و امضای واقف یعنی شیخ بهایی و امضای «العبد بهاءالدین محمد العاملی» است.
5ـ راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود
این کتاب ظاهراً همان اخبارالمدینه تألیف ابن زباله در اواخر قرن 4 قمری است که در قرن پنجم توسط کاتبی ناشناس به زبان عربی کتابت شده است. خط به کار رفته در آن، خط کوفی دوره تکامل و به صورت 18 سطری است. قطع آن وزیری بوده و جلدی از تیماج مشکی 116ورق کاغذ حنائی بغدادی آن را دربرگرفته است.
واقف این نسخه نیز بهاءالدین محمدبن حسین معروف به شیخ بهایی بوده که آن را در 957 قمری وقف روضه منوره رضوی کرده است. این کتاب به وسیله تقی مدرس در 1317 قمری به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است.
«راه‌هایی که به مدینه منتهی می‌شود» کتابی است عمدتاً در حوزه جغرفیا و موضوعاتی مانند وضع مسجد پیغمبر اکرم(ص)، راه‌هایی که به مدینه ختم می‌شود، برخی از توقیعات رسول اکرم(ص) و روایاتی از رجال حدیث نواحی یادشده در نسخه را دربردارد.
این نسخه که دارای چندین مهر از جمله مهر حکومتی شیخ بهایی است، دستنوشته‌های متعددی نیز در ابتدا و انتها دارد.
5ـ قرآن شماره 6
شیخ بهایی علاوه بر موقوفاتی که به کتابخانه حرم مطهر مطهر اهدا کرده، وقف‌نامه‌های تعدادی از نسخ قرآنی منسوب به ائمه اطهار(ع) را نیز که توسط شاه عباس وقف شده، کتابت کرده است. یکی از این موارد، وقف‌نامه‌ای است که او بر نسخه‌ای از قرآن کریم منسوب به امیرالمؤمنین در 1009 قمری نگاشته است.
این نسخه بی‌نظیر در 1008 قمری توسط شاه عباس صفوی وقف شده و متولی وقف آن شخصی با نام سیف الدوله بوده است.
متأسفانه این نسخه که با خط کوفی عالی و بر پوست آهو کتابت شده، کامل نبوده و از اول سوره هود تا پایان سوره کهف آیه 110 را شامل می‌شود.
منبع: روزنامه قدس
