«قرآن» کتاب هدایت یا کتاب تاریخ؟/ تأثیر یک مصحف آسمانی بر روح تمدن اسلامی
به گزارش خبرگزاری رضوی، برنامه تلویزیونی «درس‌گفتار» شبکه چهار به بررسی موضوع «تاریخ در قرآن» با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین محسن الویری عضو هیأت‌علمی و مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (ع) پرداخت. در این سلسله جلسات، سردبیر نشریه علمی پژوهشی تاریخ اسلام، پیوندها و ارتباطات میان دانش تاریخ و قرآن مورد واکاوی و بررسی قرار می‌دهد.
قرآن کتاب هدایت و یا کتاب تاریخ؟
در ابتدای این برنامه حجت‌الاسلام الویری پیوند تاریخ و قرآن را به ۲ نحو بسیار کلی مورد بررسی قرار داد و گفت: در یک مواجهه که آن را مواجهه در قلمرو بیرونی می‌نامیم، صرف‌نظر از مضمون آیات، پیوندهای قرآن با تاریخ مورد مداقه قرار می‌گیرد. در این صورت خواهیم دید که با ۲ حوزه متفاوت روبرو می‌شویم.
وی افزود: حوزه اول، حوزه‌ای است که در آن قرآن و سرگذشت آن به مثابه یک سند تاریخی مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌گیرد. حوزه دوم، حوزه‌ای است که جایگاه و تأثیر قرآن بر تمدن اسلامی را مورد تحقیق و تتبع قرار می‌دهد.
مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (ع) بیان داشت: اما در مواجهه‌ای دیگر، که آن را مواجهه در قلمرو درونی می‌نامیم، مضامین قرآن و آیات آن مورد توجه قرار می‌گیرد. در اینجا پرسش از نحوه ارتباط آیات قرآن با موضوعات تاریخی مطرح است و با ۲ حوزه مجزا روبرو هستیم: حوزه اول بهره‌گیری از دانش تاریخ، برای فهم بهتر قرآن و تفسیر آیات آن است و حوزه دوم بررسی محتوای تاریخی آیات قرآن است.
قرآن و سرگذشت آن به منزله یک سند تاریخی
وی با تأکید بر اینکه در این ساحت، قرآن فارغ از محتوای آن، به عنوان یک کتاب و یک سند در نظر گرفته می‌شود، ادامه داد: در اینجا پرسش‌هایی همچون سرگذشت قرآن چیست؟ چگونه تدوین یافت؟ چگونه نازل شد؟ کاتبان وحی چه کسانی بودند؟ مطرح می‌شود که جنبه تاریخی دارند و پاسخ آن‌ها را باید از خلال مباحث تاریخی دریافت.
حجت‌الاسلام الویری ابراز داشت: بحث دیگر در این زمینه، تاریخیت قرآن است. تاریخیت قرآن دیدگاهی است که در آن قرآن نه کلامی از سوی خداوند، که یک محصول فرهنگی است که در گذر ایام شکل گرفته و معنای اصلی آن معنای تاریخی است. این دیدگاهی است که اغلب مسلمانان نسبت به آن نگاه انتقادی داشته و آن را بر نمی‌تابند.
وی افزود: بحث دیگر در این ساحت، بحث سندیت قرآن یعنی اعتبار قرآن به مثابه یک سند است. آیا این همان متنی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و مجموعه‌ای که امروزه مسلمانان سراسر جهان در برابرشان قرار دارد، همان متنی است که مسلمانان در سده‌ها و دهه‌های نخستین با آن سروکار داشتند؟ این یک بحث تاریخی است؛ یعنی به لحاظ تاریخی اثبات می‌شود که این قرآن موجود، همان متن نخستین است و تغییری در آن رخ نداده است.
جایگاه و تأثیر قرآن بر تاریخ تمدن اسلامی
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) تصریح کرد: بحث دوم تأثیر قرآن بر تمدن بشری است. در اینجا نیز صرف‌نظر از مضمون قرآن، به دنبال پاسخی برای این پرسش هستیم که قرآن در گذشته تمدنی ما چه جایگاهی داشته است؟ در یک نگاه تاریخی می‌توان دریافت که قرآن در زیست اجتماعی و تمدنی مسلمانان نقش و اثر ویژه‌ای داشته است.
وی ادامه داد: این بحث نیز یکسره بحث تاریخی است، یعنی برای بررسی و واکاوی نحوه این اثرگذاری نیازمند مطالعات تاریخی هستیم. تأثیر قرآن بر تمدن اسلامی را از ۲ وجه گوناگون می‌توان بررسی کرد.
تأثیر قرآن بر روح تمدن اسلامی
حجت‌الاسلام الویری با بیان اینکه تأثیر قرآن بر جهت‌گیری‌های کلان تمدن اسلامی انکارناپذیر است، اظهار داشت: در هر برش مکانی و زمانی از زیست تاریخی مسلمانان که بنگریم ردپایی از این اثرگذاری دیده می‌شود. من باب مثال توصیه و تأکیدات مکرر قرآن به فراگیری علم، تأثیری بر روی کلیت زندگی مسلمانان گذاشت که آثار آن تا پیش از مواجهه مسلمانان با دنیای مدرن و دنیای جدید به صورتی پررنگ آشکار است.
تأثیر بر اجزای تمدن اسلامی
وی افزود: تأثیر قرآن بر اجزای تمدن اسلامی را از ۴ جنبه مختلف می‌توان بررسی کرد: تأثیر قرآن بر دانش و ایجاد شاخه‌های علمی جدید، تأثیر قرآن بر هنر، تأثیر قرآن بر بافت فضاهای شهری و در نهایت تأثیر قرآن بر زیست اجتماعی مسلمانان.
مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (ع) با اشاره به بهره‌گیری از تاریخ برای فهم و تفسیر قرآن بیان داشت: طبعاً آن دسته از آیات قرآن که حاوی بحث‌های تاریخی هستند، به طور مستقیم به مطالعات تاریخی پیوند خواهند خورد و از این مطالعات باید برای فهم بهتر آن‌ها بهره جست. اما در برخی موارد، آگاهی‌های تاریخی حتی در فهم آن دسته از آیات که مضمونی غیرتاریخی دارند، نیز مفید و چه‌بسا ضروری است. بحث شأن نزول آیات یکی از این موارد است.
مضامین تاریخی آیات قرآن
وی درباره مضامین تاریخی آیات قرآن گفت: در قرآن گزاره‌های مختلف تاریخی وجود دارد. آیات مختلفی از قرآن به تاریخ پیوند می‌خورد. آیا این گزاره‌ها و آیات می‌توانند فهم ما از تاریخ را دگرگون سازند؟ آیا با کنار یکدیگر قرار دادن این گزاره‌ها می‌توان از یک منظومه متفاوت از دانش تاریخ سخن گفت؟
حجت‌الاسلام الویری خاطرنشان کرد: اما پیش از پاسخ به این پرسش‌ها باید به یک سؤال مقدماتی مهم پاسخ داد: آیا قرآن کتاب هدایت است و یا کتاب تاریخ؟ اگر قرآن کتاب هدایت است و نه کتاب تاریخ، با چه توجیهی می‌توان به جستجوی مباحث تاریخی در قرآن پرداخت؟
هیچ تحریفی در قرآن رخ نداده است
وی افزود: قطعاً نمی‌توان این مسأله را انکار کرد که قرآن کتاب هدایت است و البته قرآن را نمی‌توان کتاب تاریخ به معنای متعارف به شمار آورد، اما نمی‌توانیم انکار کنیم که موضوعات و گزاره‌های تاریخی فراوانی در قرآن به چشم می‌خورد. درباره این گزاره‌ها باید به چند نکته توجه کرد. اول اینکه این گزاره‌ها دارای اتقان هستند، یعنی پیش‌فرض ما درستی و صحت این گزاره‌ها است. چراکه قرآن کتاب خداست و هیچ تحریفی در آن رخ نداده است.
این کارشناس قرآنی ابراز داشت: دوم اینکه گزاره‌های تاریخی قرآن سرنخ‌هایی برای دانش تاریخ به حساب می‌آیند. به عنوان مثال در ماجرای اصحاب کهف و یا عروج حضرت عیسی (ع) اشاراتی در قرآن وجود دارد که می‌تواند راه را برای قرائت‌های متفاوت از تاریخ بگشاید و یا حتی برای کشف پاره‌ای از مجهولات در موضوعات تاریخی سرنخ‌هایی در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
وی ادامه داد: با توجه به ۲ نکته قبل به نظر می‌رسد که با استفاده از ظرفیت موجود در گزاره‌ها و اشارات تاریخی آیات قرآن، امکان ایجاد یک منظومه جدید از دانش تاریخ و گونه‌ای متفاوت از تاریخ‌نگاری وجود داشته باشد. اما این امکان تا پیش از آنکه مورد نقد و آزمون قرار نگرفته باشد، فرضیه‌ای بیش نیست و تنها در صورت اثبات این فرضیه، می‌توان از یک گونه متفاوت تاریخ سخن گفت. مادامی‌که این کار انجام نشده است، اظهارنظرهای شتاب‌زده و شعارزده بیش از اینکه خدمتی به علم و یا دین باشد، گمراه‌کننده خواهد بود.
به گزارش فارس، برنامه تلویزیونی «درس گفتار» به تهیه‌کنندگی سیدشهاب لاجوردی توسط مؤسسه آفاق حکمت اندیشه اسلامی تولید شده و از شنبه تا پنجشنبه ساعت ۱۷:۲۰ از شبکه چهار سیما پخش و روز بعد ساعت ۱۰ صبح، بازپخش می‌شود.
در ابتدای این برنامه حجت‌الاسلام الویری پیوند تاریخ و قرآن را به ۲ نحو بسیار کلی مورد بررسی قرار داد و گفت: در یک مواجهه که آن را مواجهه در قلمرو بیرونی می‌نامیم، صرف‌نظر از مضمون آیات، پیوندهای قرآن با تاریخ مورد مداقه قرار می‌گیرد. در این صورت خواهیم دید که با ۲ حوزه متفاوت روبرو می‌شویم.
وی افزود: حوزه اول، حوزه‌ای است که در آن قرآن و سرگذشت آن به مثابه یک سند تاریخی مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌گیرد. حوزه دوم، حوزه‌ای است که جایگاه و تأثیر قرآن بر تمدن اسلامی را مورد تحقیق و تتبع قرار می‌دهد.
مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (ع) بیان داشت: اما در مواجهه‌ای دیگر، که آن را مواجهه در قلمرو درونی می‌نامیم، مضامین قرآن و آیات آن مورد توجه قرار می‌گیرد. در اینجا پرسش از نحوه ارتباط آیات قرآن با موضوعات تاریخی مطرح است و با ۲ حوزه مجزا روبرو هستیم: حوزه اول بهره‌گیری از دانش تاریخ، برای فهم بهتر قرآن و تفسیر آیات آن است و حوزه دوم بررسی محتوای تاریخی آیات قرآن است.
قرآن و سرگذشت آن به منزله یک سند تاریخی
وی با تأکید بر اینکه در این ساحت، قرآن فارغ از محتوای آن، به عنوان یک کتاب و یک سند در نظر گرفته می‌شود، ادامه داد: در اینجا پرسش‌هایی همچون سرگذشت قرآن چیست؟ چگونه تدوین یافت؟ چگونه نازل شد؟ کاتبان وحی چه کسانی بودند؟ مطرح می‌شود که جنبه تاریخی دارند و پاسخ آن‌ها را باید از خلال مباحث تاریخی دریافت.
حجت‌الاسلام الویری ابراز داشت: بحث دیگر در این زمینه، تاریخیت قرآن است. تاریخیت قرآن دیدگاهی است که در آن قرآن نه کلامی از سوی خداوند، که یک محصول فرهنگی است که در گذر ایام شکل گرفته و معنای اصلی آن معنای تاریخی است. این دیدگاهی است که اغلب مسلمانان نسبت به آن نگاه انتقادی داشته و آن را بر نمی‌تابند.
وی افزود: بحث دیگر در این ساحت، بحث سندیت قرآن یعنی اعتبار قرآن به مثابه یک سند است. آیا این همان متنی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و مجموعه‌ای که امروزه مسلمانان سراسر جهان در برابرشان قرار دارد، همان متنی است که مسلمانان در سده‌ها و دهه‌های نخستین با آن سروکار داشتند؟ این یک بحث تاریخی است؛ یعنی به لحاظ تاریخی اثبات می‌شود که این قرآن موجود، همان متن نخستین است و تغییری در آن رخ نداده است.
جایگاه و تأثیر قرآن بر تاریخ تمدن اسلامی
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) تصریح کرد: بحث دوم تأثیر قرآن بر تمدن بشری است. در اینجا نیز صرف‌نظر از مضمون قرآن، به دنبال پاسخی برای این پرسش هستیم که قرآن در گذشته تمدنی ما چه جایگاهی داشته است؟ در یک نگاه تاریخی می‌توان دریافت که قرآن در زیست اجتماعی و تمدنی مسلمانان نقش و اثر ویژه‌ای داشته است.
وی ادامه داد: این بحث نیز یکسره بحث تاریخی است، یعنی برای بررسی و واکاوی نحوه این اثرگذاری نیازمند مطالعات تاریخی هستیم. تأثیر قرآن بر تمدن اسلامی را از ۲ وجه گوناگون می‌توان بررسی کرد.
تأثیر قرآن بر روح تمدن اسلامی
حجت‌الاسلام الویری با بیان اینکه تأثیر قرآن بر جهت‌گیری‌های کلان تمدن اسلامی انکارناپذیر است، اظهار داشت: در هر برش مکانی و زمانی از زیست تاریخی مسلمانان که بنگریم ردپایی از این اثرگذاری دیده می‌شود. من باب مثال توصیه و تأکیدات مکرر قرآن به فراگیری علم، تأثیری بر روی کلیت زندگی مسلمانان گذاشت که آثار آن تا پیش از مواجهه مسلمانان با دنیای مدرن و دنیای جدید به صورتی پررنگ آشکار است.
تأثیر بر اجزای تمدن اسلامی
وی افزود: تأثیر قرآن بر اجزای تمدن اسلامی را از ۴ جنبه مختلف می‌توان بررسی کرد: تأثیر قرآن بر دانش و ایجاد شاخه‌های علمی جدید، تأثیر قرآن بر هنر، تأثیر قرآن بر بافت فضاهای شهری و در نهایت تأثیر قرآن بر زیست اجتماعی مسلمانان.
مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (ع) با اشاره به بهره‌گیری از تاریخ برای فهم و تفسیر قرآن بیان داشت: طبعاً آن دسته از آیات قرآن که حاوی بحث‌های تاریخی هستند، به طور مستقیم به مطالعات تاریخی پیوند خواهند خورد و از این مطالعات باید برای فهم بهتر آن‌ها بهره جست. اما در برخی موارد، آگاهی‌های تاریخی حتی در فهم آن دسته از آیات که مضمونی غیرتاریخی دارند، نیز مفید و چه‌بسا ضروری است. بحث شأن نزول آیات یکی از این موارد است.
مضامین تاریخی آیات قرآن
وی درباره مضامین تاریخی آیات قرآن گفت: در قرآن گزاره‌های مختلف تاریخی وجود دارد. آیات مختلفی از قرآن به تاریخ پیوند می‌خورد. آیا این گزاره‌ها و آیات می‌توانند فهم ما از تاریخ را دگرگون سازند؟ آیا با کنار یکدیگر قرار دادن این گزاره‌ها می‌توان از یک منظومه متفاوت از دانش تاریخ سخن گفت؟
حجت‌الاسلام الویری خاطرنشان کرد: اما پیش از پاسخ به این پرسش‌ها باید به یک سؤال مقدماتی مهم پاسخ داد: آیا قرآن کتاب هدایت است و یا کتاب تاریخ؟ اگر قرآن کتاب هدایت است و نه کتاب تاریخ، با چه توجیهی می‌توان به جستجوی مباحث تاریخی در قرآن پرداخت؟
هیچ تحریفی در قرآن رخ نداده است
وی افزود: قطعاً نمی‌توان این مسأله را انکار کرد که قرآن کتاب هدایت است و البته قرآن را نمی‌توان کتاب تاریخ به معنای متعارف به شمار آورد، اما نمی‌توانیم انکار کنیم که موضوعات و گزاره‌های تاریخی فراوانی در قرآن به چشم می‌خورد. درباره این گزاره‌ها باید به چند نکته توجه کرد. اول اینکه این گزاره‌ها دارای اتقان هستند، یعنی پیش‌فرض ما درستی و صحت این گزاره‌ها است. چراکه قرآن کتاب خداست و هیچ تحریفی در آن رخ نداده است.
این کارشناس قرآنی ابراز داشت: دوم اینکه گزاره‌های تاریخی قرآن سرنخ‌هایی برای دانش تاریخ به حساب می‌آیند. به عنوان مثال در ماجرای اصحاب کهف و یا عروج حضرت عیسی (ع) اشاراتی در قرآن وجود دارد که می‌تواند راه را برای قرائت‌های متفاوت از تاریخ بگشاید و یا حتی برای کشف پاره‌ای از مجهولات در موضوعات تاریخی سرنخ‌هایی در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
وی ادامه داد: با توجه به ۲ نکته قبل به نظر می‌رسد که با استفاده از ظرفیت موجود در گزاره‌ها و اشارات تاریخی آیات قرآن، امکان ایجاد یک منظومه جدید از دانش تاریخ و گونه‌ای متفاوت از تاریخ‌نگاری وجود داشته باشد. اما این امکان تا پیش از آنکه مورد نقد و آزمون قرار نگرفته باشد، فرضیه‌ای بیش نیست و تنها در صورت اثبات این فرضیه، می‌توان از یک گونه متفاوت تاریخ سخن گفت. مادامی‌که این کار انجام نشده است، اظهارنظرهای شتاب‌زده و شعارزده بیش از اینکه خدمتی به علم و یا دین باشد، گمراه‌کننده خواهد بود.
به گزارش فارس، برنامه تلویزیونی «درس گفتار» به تهیه‌کنندگی سیدشهاب لاجوردی توسط مؤسسه آفاق حکمت اندیشه اسلامی تولید شده و از شنبه تا پنجشنبه ساعت ۱۷:۲۰ از شبکه چهار سیما پخش و روز بعد ساعت ۱۰ صبح، بازپخش می‌شود.
