نگاهی به اقدامات پژوهشکده حج و زیارت در آستانه روز پژوهش؛
جمع آوری خاطرات حجاج فاجعه منا در پژوهشکده حج و زیارت
به گزارش سرویس دین و زندگی؛ پژوهش امری لازم و حیاتی برای توسعه یک کشور است تا جایی که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته وقت و بودجه بسیاری زیادی به این حوزه اختصاص داده شده است . بدون شک یکی از عوامل توسعه یافتگی هر کشور جایگاه پژوهش های کاربردی در آن کشور است ، البته پژوهشهای صرف، راهکاری مناسب برای خلق نوآوری و تحول نیست بلکه پژوهشهای کاربردی است که سر آغازی برای تحول بنیادین در توسعه یک جامعه خواهد بود. مقام معظم رهبری می فرمایند: پژوهش بایستی هم برای رسیدن به اوج قلّه‌ی علم و ایجاد مرجعیّت علمی و هم باید برای حلّ مسائل جاری کشور باشد. در دین مبین اسلام نیز تحقيق و پژوهش اهميت بسیاری دارد و در بسیاری از آیات قرآن بر اهمیت و ضرورت پژوهش تاکید شده است.
حج نیز یکی که از ارکان دین اسلام است که ابعاد گسترده عبادی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد و در طی مناسک حج راز و رمزهایی نهفته است. از سویی مفهوم زیارت با وسعت معنایی و افق بلندی که در اندیشه شیعی دارد می تواند کارکردهای مهم و ممتاز و برجسته ای در عمق بخشی فرهنگ اسلام و اهل بیت (ع) ایجاد کند، در این میان تنوع جامعیت، پویایی و گستره وسیع آموزه‌ها و مفاهیم حج نیاز به توجه جدی دارد، همچنین نیاز به فهم درست زیارت و ظرفیت‌ها و کارکردهای آن مهم به نظر می رسد. پژوهشکده حج و زیارت هم تلاش کرده است در بیش از یک دهه از عمر خود با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فرهیختگان حوزه و دانشگاه موجب اعتلای فرهنگی حج و زیارت باشد در همین زمینه خبرگزاری رضوی با حجت الاسلام دکتر غلامرضا رضایی رئیس شورای پژوهش و معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت گفتگو کرد که در ادامه می خوانید :
درباره پژوهشکده و هدف از راه اندازی آن توضیح بدهید؟
این پژوهشکده در واقع ریشه در مجموعه ای دارد به نام مرکز تحقیقات حج که در سال 1370 تاسیس شده است. مرکز تحقیقات حج از ابتدا به عنوان یکی از نهادهای زیرمجموعه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت مشغول به کار شد که پس از سال‌ها تلاش علمی با کسب مجوز شورای گسترش آموزش عالی در 21 اسفند 1389 به پژوهشکده حج و زیارت ارتقا یافت. از جمله اهدافی که برای پژوهشکده حج و زیارت می توان برشمارد توسعه و گسترش پژوهش در زمینه شناخت صحیح از ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بین المللی حج و زیارت است. همکاری پژوهشی با موسسات آموزشی و پژوهشی کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی در این دو حوزه و همچنین تقویت فرهنگ و بنیه‌های فکری گردشگری دینی و گسترش و توسعه مطالعات بین مذاهب اسلامی به منظور دستیابی به وحدت امت اسلامی از اهداف راه اندازی است .
چند گروه علمی-پژوهشی و چه بخش هایی در پژوهشکده حج و زیارت وجود دارد؟
پژوهشکده حج و زیارت دارای پنج گروه علمی است با این عناوین: گروه اخلاق و اسرار حج، گروه تاریخ و سیره، گروه فقه و حقوق، گروه کلام و معارف و گروه مطالعات سیاسی و اجتماعی ؛ همچنین واحدهایی همچون واحد اسناد و موزه و کتابخانه حج و زیارت، واحد احیای میراث و نسخ خطی، واحد بقیع پژوهی، واحد ترجمه متون، واحد آماده سازی و کنترل پروژه نیز در این پژوهشکده مشغول فعالیت هستند. همچنین پژوهشکده دارای چهار فصلنامه تخصصی در حوزه حج و زیارت با برند علمی- پژوهشی و همچنین علمی- ترویجی است که یکی از آنها با عنوان میقات حج به زبان عربی چاپ می شود.
پژوهشگران در پژوهشکده چه کسانی هستند و آیا همه پژوهشگران می‌توانند در این گروه ها فعالیت داشته باشند و از امکانات پژوهشکده استفاده کنند؟
پژوهشگران مرتبط با پژوهشکده دو گروه هستند، یک گروه آقایانی هستند که به صورت ثابت و مستمر در پژوهشکده فعالیت می‌کنند که البته تعداد آنها محدود است و گروهی هم سایر محققان حوزوی و دانشگاهی هستند که در قالب پروژه های تحقیقاتی در حوزه حج و زیارت با پژوهشکده همکاری تنگاتنگ دارند و استفاده از امکانات پژوهشکده به خصوص استفاده از کتابخانه و بخش اسناد برای همه ی پژوهشگران چه حوزوی و چه دانشگاهی آزاد است و قابل بهره برداری است.
تولیدات پژوهشکده حج و زیارت چه قالب‌هایی دارد و فضای مجازی چه جایگاهی در پژوهشکده دارد؟
آثار پژوهشکده و تولیدات آن تنها به آثار مکتوب خلاصه نمی شود بلکه با توجه به تاثیر گذاری شگرف فضای مجازی و نقش مهمی که در فرهنگ جامعه ایفا می کند این فضا از همان ابتدا مورد توجه پژوهشکده بوده و پیوسته در مسیر بهره برداری بیشتر از آن حرکت کرده است. از این رو با ارائه مجموعه آثار پژوهشکده در قالب نرم‌افزار همچنین با استفاده از فضای اینترنت و سایت پژوهشکده و به صورت ویکی نگاری آثار خود را در معرض استفاده عموم قرار داده است. از فضای مجازی برای برگزاری نشست‌های علمی به صورت ویبنار به خصوص در این ایام که محدودیت‌های کرونایی را شاهدیم تا حد امکان بهره برده ایم و سعی ما بر این است که از فضای مجازی به نحو مطلوب استفاده کنیم.
درباره دانش نامه هایی که در دست تهیه دارید توضیح بدید ؟
یکی دانشنامه حج و حرمین شریفین است که از سال 1378 آغاز شده و تا کنون هشت جلد آن منتشر شده و بنااست در نهایت به12 تا 13 جلد با بیش از 2 هزار مدخل با موضوعات مختلف مرتبط به حرمین شریفین برسد . یکی دیگر از دانشنامه ها دانشنامه ی عتبات عالیات است که اکنون در مرحله مدخل یابی است و با حدود هزار و 500 مدخل و موضوع این دانشنامه هم اعلام و اماکن زیارتی است که شروع مطالعات از سال 97 هجری شمسی بود.
چند مقاله در ویکی حج بارگذاری شده است و به چه زبان هایی است؟ آیا آماری از بهره‌برداری کاربران به ویژه کاربران خارجی از این مقالات دارید؟
دانشنامه ی مجازی حج و زیارت به نام ویکی حج است و هدف از راه اندازی آن در دسترس بودن و استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای عموم است . موضوع این دانشنامه هم اعلام مفاهیم ، اماکن حج و حرمین و زیارتگاه های اسلامی است و محتوای آن هم بر مبنای آثار پژوهشی پژوهشکده بارگذاری میشود یعنی آثار مکتوب پژوهشکده به صورت مدخل و مقاله های ویکی تبدیل می شود و در ویکی حج بارگذاری می شود و در دسترس عموم قرار می‌گیرد .این دانشنامه مجازی از سال 96 آغاز به کار کرد و به سه زبان فارسی ، عربی و انگلیسی در حال تدوین است. در حال حاضر بیش از 1200 مقاله فارسی در ویکی حج بارگذاری شده است.
اولویت‌های پژوهشی پژوهشکده چه موضوعاتی است ؟ آیا فقط بر اساس اعلام سازمان هایی مانند حج و زیارت و سازمان‌های مرتبط پژوهش می کنید یا به موضوعات روز همچون کرونا هم توجه می شود ؟
اولویت های پژوهشی پژوهشکده بر اساس درخواست‌های معاونت های مختلف فرهنگی و بین‌الملل بعثه مقام معظم رهبری و درخواست‌های سازمان حج و زیارت تعیین می شود و هم بر اساس نظرسنجی از حجاج و زائران . همچنین بر اساس شرایط و نیازهای روز پژوهش ها صورت می گیرد به عنوان مثال الان با توجه به شرایط ویژه کرونایی ما این شماره از فصلنامه میقات حج را ویژه این موضوع اختصاص دادیم و در این باره نشست‌های علمی نیز برگزار کردیم . پاسخ به شبهات و سوالات حجاج خارج از کشور و مسلمانان سایر کشورها نیز در دستور کار پژوهشکده است و مجموعه آثاری در این موضوع چاپ شده و در حال انجام است.
آیا برنامه ای برای ثبت خاطرات زائران و حجاج از سفر معنوی حج و زیارت عتبات دارید ؟
بله ثبت خاطرات و تجربیات سفرهای زیارتی حج و عتبات عالیات از جمله اهداف مهم پژوهشکده است که در این خصوص نیز آثار خوبی تاکنون به چاپ رسیده است و هم اکنون هم در حال تولید آثار جدیدی هستیم . آزموده ها مجموعه آثاری است که قبلاً در این زمینه تهیه شده است و مجموعه چند جلدی از خاطرات حجاج عزیز از فاجعه هولناک منا که در سال 1394 اتفاق افتاد به صورت مصاحبه صوتی - تصویری تهیه شده و پیاده سازی شده و در حال آماده سازی است. علاوه بر این کسانی که خاطرات و تجربیات شخصی خود از سفر حج و عتبات را نگاشته اند و به پژوهشکده ارائه می‌دهند پس از ارزیابی‌های لازم و اصلاحات لازم به چاپ می‌رسد.
آیا از پایان نامه‌های دانشجویی در پژوهشکده حمایتی می شود؟
حمایت از پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی در حوزه حج و زیارت یکی دیگر از وظایف مصوب پژوهشکده حج و زیارت است .حمایت از پایان‌نامه‌ها به چند شکل انجام می شود ، یکی ارسال نظام نامه جامع اولویت های پژوهشی و مراکز علمی و بارگزاری در سایت پژوهشکده است، ما نظام نامه های موضوعات پژوهشی را برای گروه ها تدوین کرده و در سایت بارگذاری کرده ایم و هم برای مراکز علمی - پژوهشی حوزوی و دانشگاهی ارسال کرده ایم تا دانشجویان و دانش پژوهان این موضوعات را در دستور کار خود برای پایان نامه ها قرار دهند. علاوه بر این اعضای علمی پژوهشکده آمادگی راهنمایی و مشاوره و داوری پایان‌نامه‌های حوزه حج و زیارت را دارند که تاکنون در بسیاری از این پایان نامه ها به عنوان راهنما و مشاور و هم به عنوان داور در خدمت دانشجویان و فضلای حوزه و دانشگاه بوده اند . اقدام دیگر پژوهشکده ، حمایت مالی است .پایان نامه هایی که به پژوهشکده ارسال می شود در مرحله ارزیابی قرار می گیرد و حمایت مالی و مواردی که تا آخر تشخیص داده شود پس از ارزیابی و اصلاح در قالب کتاب نیز چاپ می شود.
خروجی پژوهشهای پژوهشکده حج و زیارت تاکنون چه اندازه و چطور بکار گرفته شده است ؟
با توجه به اینکه پروژه ها و تولیدات پژوهشکده که قبلا اشاره کردم در فضای مجازی بارگذاری می شود از این رو استفاده از آنها برای مخاطبان داخل و خارج کشور به راحتی امکان پذیر است و طبق آماری که گرفته می شود به خصوص میزان استفاده از مقالات ویکی حج قابل توجه است. علاوه بر اینها فصلنامه عربی میقات حج برای مخاطبان خارج از کشور نیز ارسال می شود و قدردانی مخاطبان و فرهیختگان را در پی داشته است.
آیا ارتباطی با پژوهشگاه ها و پژوهشکده ها و مراکز علمی داخل و خارج کشور دارید تا ازموازی‌کاری جلوگیری شود؟
پژوهشکده حج و زیارت با مراکز علمی و پژوهشی و حوزوی و دانشگاهی به صورت مستمر ارتباط تنگاتنگ دارد و این ارتباط بیشتر در قالب جلسات کارشناسی انعقاد تفاهم نامه، برگزاری نشست های عملی مشترک و رصد آثار پیشین آنها و هماهنگی‌ها صورت می گیرد. ما سعی می کنیم که از موازی‌کاری جلوگیری و تولیدات دیگر مراکز رصد شود ./ن.م
حج نیز یکی که از ارکان دین اسلام است که ابعاد گسترده عبادی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد و در طی مناسک حج راز و رمزهایی نهفته است. از سویی مفهوم زیارت با وسعت معنایی و افق بلندی که در اندیشه شیعی دارد می تواند کارکردهای مهم و ممتاز و برجسته ای در عمق بخشی فرهنگ اسلام و اهل بیت (ع) ایجاد کند، در این میان تنوع جامعیت، پویایی و گستره وسیع آموزه‌ها و مفاهیم حج نیاز به توجه جدی دارد، همچنین نیاز به فهم درست زیارت و ظرفیت‌ها و کارکردهای آن مهم به نظر می رسد. پژوهشکده حج و زیارت هم تلاش کرده است در بیش از یک دهه از عمر خود با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فرهیختگان حوزه و دانشگاه موجب اعتلای فرهنگی حج و زیارت باشد در همین زمینه خبرگزاری رضوی با حجت الاسلام دکتر غلامرضا رضایی رئیس شورای پژوهش و معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت گفتگو کرد که در ادامه می خوانید :
درباره پژوهشکده و هدف از راه اندازی آن توضیح بدهید؟
این پژوهشکده در واقع ریشه در مجموعه ای دارد به نام مرکز تحقیقات حج که در سال 1370 تاسیس شده است. مرکز تحقیقات حج از ابتدا به عنوان یکی از نهادهای زیرمجموعه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت مشغول به کار شد که پس از سال‌ها تلاش علمی با کسب مجوز شورای گسترش آموزش عالی در 21 اسفند 1389 به پژوهشکده حج و زیارت ارتقا یافت. از جمله اهدافی که برای پژوهشکده حج و زیارت می توان برشمارد توسعه و گسترش پژوهش در زمینه شناخت صحیح از ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بین المللی حج و زیارت است. همکاری پژوهشی با موسسات آموزشی و پژوهشی کشور به منظور ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهشی در این دو حوزه و همچنین تقویت فرهنگ و بنیه‌های فکری گردشگری دینی و گسترش و توسعه مطالعات بین مذاهب اسلامی به منظور دستیابی به وحدت امت اسلامی از اهداف راه اندازی است .
چند گروه علمی-پژوهشی و چه بخش هایی در پژوهشکده حج و زیارت وجود دارد؟
پژوهشکده حج و زیارت دارای پنج گروه علمی است با این عناوین: گروه اخلاق و اسرار حج، گروه تاریخ و سیره، گروه فقه و حقوق، گروه کلام و معارف و گروه مطالعات سیاسی و اجتماعی ؛ همچنین واحدهایی همچون واحد اسناد و موزه و کتابخانه حج و زیارت، واحد احیای میراث و نسخ خطی، واحد بقیع پژوهی، واحد ترجمه متون، واحد آماده سازی و کنترل پروژه نیز در این پژوهشکده مشغول فعالیت هستند. همچنین پژوهشکده دارای چهار فصلنامه تخصصی در حوزه حج و زیارت با برند علمی- پژوهشی و همچنین علمی- ترویجی است که یکی از آنها با عنوان میقات حج به زبان عربی چاپ می شود.
پژوهشگران در پژوهشکده چه کسانی هستند و آیا همه پژوهشگران می‌توانند در این گروه ها فعالیت داشته باشند و از امکانات پژوهشکده استفاده کنند؟
پژوهشگران مرتبط با پژوهشکده دو گروه هستند، یک گروه آقایانی هستند که به صورت ثابت و مستمر در پژوهشکده فعالیت می‌کنند که البته تعداد آنها محدود است و گروهی هم سایر محققان حوزوی و دانشگاهی هستند که در قالب پروژه های تحقیقاتی در حوزه حج و زیارت با پژوهشکده همکاری تنگاتنگ دارند و استفاده از امکانات پژوهشکده به خصوص استفاده از کتابخانه و بخش اسناد برای همه ی پژوهشگران چه حوزوی و چه دانشگاهی آزاد است و قابل بهره برداری است.
تولیدات پژوهشکده حج و زیارت چه قالب‌هایی دارد و فضای مجازی چه جایگاهی در پژوهشکده دارد؟
آثار پژوهشکده و تولیدات آن تنها به آثار مکتوب خلاصه نمی شود بلکه با توجه به تاثیر گذاری شگرف فضای مجازی و نقش مهمی که در فرهنگ جامعه ایفا می کند این فضا از همان ابتدا مورد توجه پژوهشکده بوده و پیوسته در مسیر بهره برداری بیشتر از آن حرکت کرده است. از این رو با ارائه مجموعه آثار پژوهشکده در قالب نرم‌افزار همچنین با استفاده از فضای اینترنت و سایت پژوهشکده و به صورت ویکی نگاری آثار خود را در معرض استفاده عموم قرار داده است. از فضای مجازی برای برگزاری نشست‌های علمی به صورت ویبنار به خصوص در این ایام که محدودیت‌های کرونایی را شاهدیم تا حد امکان بهره برده ایم و سعی ما بر این است که از فضای مجازی به نحو مطلوب استفاده کنیم.
درباره دانش نامه هایی که در دست تهیه دارید توضیح بدید ؟
یکی دانشنامه حج و حرمین شریفین است که از سال 1378 آغاز شده و تا کنون هشت جلد آن منتشر شده و بنااست در نهایت به12 تا 13 جلد با بیش از 2 هزار مدخل با موضوعات مختلف مرتبط به حرمین شریفین برسد . یکی دیگر از دانشنامه ها دانشنامه ی عتبات عالیات است که اکنون در مرحله مدخل یابی است و با حدود هزار و 500 مدخل و موضوع این دانشنامه هم اعلام و اماکن زیارتی است که شروع مطالعات از سال 97 هجری شمسی بود.
چند مقاله در ویکی حج بارگذاری شده است و به چه زبان هایی است؟ آیا آماری از بهره‌برداری کاربران به ویژه کاربران خارجی از این مقالات دارید؟
دانشنامه ی مجازی حج و زیارت به نام ویکی حج است و هدف از راه اندازی آن در دسترس بودن و استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای عموم است . موضوع این دانشنامه هم اعلام مفاهیم ، اماکن حج و حرمین و زیارتگاه های اسلامی است و محتوای آن هم بر مبنای آثار پژوهشی پژوهشکده بارگذاری میشود یعنی آثار مکتوب پژوهشکده به صورت مدخل و مقاله های ویکی تبدیل می شود و در ویکی حج بارگذاری می شود و در دسترس عموم قرار می‌گیرد .این دانشنامه مجازی از سال 96 آغاز به کار کرد و به سه زبان فارسی ، عربی و انگلیسی در حال تدوین است. در حال حاضر بیش از 1200 مقاله فارسی در ویکی حج بارگذاری شده است.
اولویت‌های پژوهشی پژوهشکده چه موضوعاتی است ؟ آیا فقط بر اساس اعلام سازمان هایی مانند حج و زیارت و سازمان‌های مرتبط پژوهش می کنید یا به موضوعات روز همچون کرونا هم توجه می شود ؟
اولویت های پژوهشی پژوهشکده بر اساس درخواست‌های معاونت های مختلف فرهنگی و بین‌الملل بعثه مقام معظم رهبری و درخواست‌های سازمان حج و زیارت تعیین می شود و هم بر اساس نظرسنجی از حجاج و زائران . همچنین بر اساس شرایط و نیازهای روز پژوهش ها صورت می گیرد به عنوان مثال الان با توجه به شرایط ویژه کرونایی ما این شماره از فصلنامه میقات حج را ویژه این موضوع اختصاص دادیم و در این باره نشست‌های علمی نیز برگزار کردیم . پاسخ به شبهات و سوالات حجاج خارج از کشور و مسلمانان سایر کشورها نیز در دستور کار پژوهشکده است و مجموعه آثاری در این موضوع چاپ شده و در حال انجام است.
آیا برنامه ای برای ثبت خاطرات زائران و حجاج از سفر معنوی حج و زیارت عتبات دارید ؟
بله ثبت خاطرات و تجربیات سفرهای زیارتی حج و عتبات عالیات از جمله اهداف مهم پژوهشکده است که در این خصوص نیز آثار خوبی تاکنون به چاپ رسیده است و هم اکنون هم در حال تولید آثار جدیدی هستیم . آزموده ها مجموعه آثاری است که قبلاً در این زمینه تهیه شده است و مجموعه چند جلدی از خاطرات حجاج عزیز از فاجعه هولناک منا که در سال 1394 اتفاق افتاد به صورت مصاحبه صوتی - تصویری تهیه شده و پیاده سازی شده و در حال آماده سازی است. علاوه بر این کسانی که خاطرات و تجربیات شخصی خود از سفر حج و عتبات را نگاشته اند و به پژوهشکده ارائه می‌دهند پس از ارزیابی‌های لازم و اصلاحات لازم به چاپ می‌رسد.
آیا از پایان نامه‌های دانشجویی در پژوهشکده حمایتی می شود؟
حمایت از پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی در حوزه حج و زیارت یکی دیگر از وظایف مصوب پژوهشکده حج و زیارت است .حمایت از پایان‌نامه‌ها به چند شکل انجام می شود ، یکی ارسال نظام نامه جامع اولویت های پژوهشی و مراکز علمی و بارگزاری در سایت پژوهشکده است، ما نظام نامه های موضوعات پژوهشی را برای گروه ها تدوین کرده و در سایت بارگذاری کرده ایم و هم برای مراکز علمی - پژوهشی حوزوی و دانشگاهی ارسال کرده ایم تا دانشجویان و دانش پژوهان این موضوعات را در دستور کار خود برای پایان نامه ها قرار دهند. علاوه بر این اعضای علمی پژوهشکده آمادگی راهنمایی و مشاوره و داوری پایان‌نامه‌های حوزه حج و زیارت را دارند که تاکنون در بسیاری از این پایان نامه ها به عنوان راهنما و مشاور و هم به عنوان داور در خدمت دانشجویان و فضلای حوزه و دانشگاه بوده اند . اقدام دیگر پژوهشکده ، حمایت مالی است .پایان نامه هایی که به پژوهشکده ارسال می شود در مرحله ارزیابی قرار می گیرد و حمایت مالی و مواردی که تا آخر تشخیص داده شود پس از ارزیابی و اصلاح در قالب کتاب نیز چاپ می شود.
خروجی پژوهشهای پژوهشکده حج و زیارت تاکنون چه اندازه و چطور بکار گرفته شده است ؟
با توجه به اینکه پروژه ها و تولیدات پژوهشکده که قبلا اشاره کردم در فضای مجازی بارگذاری می شود از این رو استفاده از آنها برای مخاطبان داخل و خارج کشور به راحتی امکان پذیر است و طبق آماری که گرفته می شود به خصوص میزان استفاده از مقالات ویکی حج قابل توجه است. علاوه بر اینها فصلنامه عربی میقات حج برای مخاطبان خارج از کشور نیز ارسال می شود و قدردانی مخاطبان و فرهیختگان را در پی داشته است.
آیا ارتباطی با پژوهشگاه ها و پژوهشکده ها و مراکز علمی داخل و خارج کشور دارید تا ازموازی‌کاری جلوگیری شود؟
پژوهشکده حج و زیارت با مراکز علمی و پژوهشی و حوزوی و دانشگاهی به صورت مستمر ارتباط تنگاتنگ دارد و این ارتباط بیشتر در قالب جلسات کارشناسی انعقاد تفاهم نامه، برگزاری نشست های عملی مشترک و رصد آثار پیشین آنها و هماهنگی‌ها صورت می گیرد. ما سعی می کنیم که از موازی‌کاری جلوگیری و تولیدات دیگر مراکز رصد شود ./ن.م
