احیای مناظرات رضوی در جهان اسلام؛ زمینهساز احیای امر امام رضا(ع)
به گزارش سرویس بینالملل و جهان اسلام رضوی، مناظرات در تاریخ و فرهنگ مسلمانان عمری به قدمت تمدن اسلامی دارد و یکی از جلوه های فرهنگی تاریخ و تمدن اسلام، شکل گیری مناظرات علمی میان اندیشمندان مسلمان یا میان آنان و پیروان دیگر ادیان بوده است.
رخداد مباهله در زمان رسول خدا(ص) را می توان بروز نخستین شکل از مناظره در تاریخ اسلام قلمداد کرد و اتکاء به منطق دورنی برای استدلال و احتجاج و اثبات حقانیت و درستی را ماهیت مناظره در فرهنگ اسلامی به شمار آورد.
قرآن کریم به احتجاجات متعددی میان رسول خدا(ص) و منکران وحی اشاره میکند و آداب مخصوصی را در این رابطه مورد تأکید قرار میدهد. این زمینه موجب شکلگیری و تداوم مناظرات در جامعه اسلامی گردید و در پی آن مجالس گوناگونی برپا گردید و آثار متنوعی بوجود آمد و برجای ماند.
مناظره کلمهای عربی به معنای به هم نظر کردن است. «نَظَرَ» در قرآن معنایی خاص دارد و فرق است بین دیدن معمولی و دیدن در معنای نظر کردن. در قرآن میخوانیم «أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ: آيا به شتر نمىنگرند كه چگونه آفريده شده» (غاشیه، ۱۷). مردمان عرب همیشه به شترهایش نگاه میکرده اند ولی قرآن میگوید «انظر الی الابل کیف خلقت»، اینبار به طور عمیقتر نگاه کن. دانشهای نظری نیز از همین ریشه است. در واقع مناظره به معنای نظاره کردن عمیق به همدیگر است. اینجا منظور فقط نگاه به چهره نیست بلکه وجه ممیزه انسان نسبت به دیگر موجودات مراد بوده که کلام اوست. این کلام متاثر از امر مهمتری است که تفهم و درک است که به نوبه خود متاثر از عقل است. بنابراین این مناظره یعنی به کلام همدیگر نگاه کنید و در گفتوگوی با هم عمیق شوید. پس مناظره امری متعامل است یعنی مناظره منولوگ نیست و امری متکی بر گفتوگوی دوطرفه است.
.jpg)
مناظره امروزه یک فرهنگ رشدیافته انسانی به شمار میرود که میتواند انسانها را به کشف حقیقت، خلق حقایق جدید، ارتقاء مفاهمه و کاهش منازعه برساند. در عین حال نکته مهم دیگر در مفهوم مناظره به ویژه با تلقی رایج در دوران معاصر این است که ما به یک معنا هم را میپذیرم به این معنا که میپذیریم طرف مقابلمان چنین بیاندیشد و نوعی مفاهمه دیگری رخ میدهد. زمانی ممکن است بر اساس غیریت رفتار کنیم و در غیریت چیزی جز پشت کردن به همدیگر نیست ولی در مناظره نوعی پذیرش غیر و دیگری هم هست. مجادله در ذات خود مثبت یا منفی نیست به این خاطر است که قرآن از جدال احسن یاد میکند. از این رو مناظره به همگرایی کمک میکند.
با این تفسیر، شکلگیری و رشد مناظرات در تمدن اسلامی دارای ریشههای قرآنی و امری مترقی و متمدنانه بوده است در حالی که همزمان در اروپای آن زمان، تاریکی و عقب ماندگی و خرافه پرستی رواج داشته است.
در این میان مقطع حیات امام رضا(ع) در عهد خلافت عباسی یکی از بارزترین نمونهها و تجربههای مناظره در تمدن اسلامی است و بخشی از علوم و دانش الهی اهلبیت(ع) در این مرحله هویدا میگردد و تبعات عقیدتی و فرهنگی و اجتماعی فراوانی برجای میگذارد.
با آنکه مأمون خلیفه به ظاهر دانش دوست عباسیان میزبان این مناظرات است اما محتوا و شیوه مواجهه و گفتگو به تمامی وامدار سیره مخصوص حضرت رضا(ع) است.
متفکران برجسته مسلمان خصوصا عالمان ژرف اندیشِ پیرو اهلبیت(ع) معتقدند و بر این مسئله تأکید دارند، منطق قوی اسلام و مکتب ائمه اطهار(ع) جای هیچ واهمه و نگرانی از مناظره با پیروان دیگر مذاهب و ادیان را باقی نگذاشته است و همواره خود از آن استقبال کردهاند.
در این زمینه مناظرات امام رضا(ع) همواره به عنوان یک الگو مورد توجه و اهتمام صاحبنظران و عالمان امامیه قرار داشته است و کتاب احتجاج شیخ طبرسی دانشمند نیمه اول سده ششم هجری قمری و مدفون در حرم رضوی، بخش قابل توجهی را به مناظرات امام رضا(ع) اختصاص داده است و یکی از کتابهای محوری در اثبات و استدلال کلام و عقاید شیعه به شمار میرود.
جالب آنکه مؤلف، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، جمعآوری احادیثی عنوان کرده که در آنها، احتجاجات پیشوایان دین، روایت شده تا ثابت کند که نهی از احتجاج و مناظره با دیگران در برخی روایات دینی، برای افراد ضعیف و قاصر در دفاع از دین و عقاید است نه برای اشخاص مبرز و توانا بر اثبات حق و دفع باطل. وی در دیباچه کتاب میگوید: آنچه مرا وادار به گردآوری این کتاب کرد این بود که دیدم عدهای از شیعیان از احتجاج و استدلال پرهیز کرده و میگویند این کار بر ما روا نیست. از این رو من تصمیم به تألیف کتابی گرفتم که حاوی استدلالات و احتجاجات شیعه و بزرگان و ائمه شیعه باشد و آیات و روایاتی که مسلمانان را به احتجاج و «مجادله حسن» امر کرده، ذکر کنم تا ثابت کنم که نهی در این باب، فقط منحصر به ضعیفان و ناتوانان و جاهلان است که از عهده آن به خوبی برنمی آیند، نه مبرزان و دانایانی که حق را بهخوبی میتوانند اثبات نمایند و مایه رفعت منزلت خود شدهاند.
این تعابیر از شیخ طبرسی مؤلف کتاب مشهور احتجاج نشان میدهد مناظره تا چه اندازه نقش حیاتی در تصحیح عقاید مسلمانان دارد.
به همت و مجاهدت عالمان و اندیشمندان مناظره و احتجاج به یک سنت در تمدن اسلامی تبدیل گردید گرچه برخی مذاهب و فرقهها آن را با خسارتها و لطماتی به پیکره علم و آزاداندیشی همراه کردند که ناشی از عدم پایبندی به تعالیم و الگوی اهلبیت(ع) در مناظرات بود. در این میان دخالت دستگاه خلافت در روند علم را نباید نادیده گرفت.
در دروان معاصر با رشد مکتب اهلبیت(ع) در دنیا، توجه به مناظرات بار دیگر مورد توجه و تأکید علاقهمندان به مباحث مذاهب و ادیان قرار گرفته است و این مسئله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و حضور یک الگوی برآمده از آموزههای امامان شیعه در جهان اسلام توسعه یافت. همزمان در دنیای غرب مسئله گفتگوی ادیان به عنوان یک ارزش میان فرهنگی مورد اهتمام واقع شد و قرن بیستم شاهد ترویج اندیشه گفتگوی ادیان و مذاهب به مثابه یک ارزش جهانی گردید.
در این شرایط حرم رضوی به عنوان کانون بزرگ معرفی و ترویج اندیشهها و تعالیم امام رضا(ع) در ایران و جهان اسلام، مناظرات رضوی را بیش از گذشته مورد توجه قرار داد و در این رابطه گردهمآییهای متعددی با مشارکت پیروان ادیان و مذاهب تاکنون در مشهدالرضا برگزار شده است.
.jpg)
در آخرین نمونه همزمان با دهه پایانی ماه صفر و ایام شهادت امام رضا(ع)، همایش علمی مناظرات امام رضا(ع) با حضور جمعی از زائران عرب زبان از کشورهای مختلف، در رواق دارالرحمه حرم مطهر رضوی برگزار شد.
در این رویداد علمی، اسد محمد قصیر پژوهشگر ارشد علوم اسلامی از کشور لبنان و از فعالان عرصه بینالملل با اشاره به سیره علمی و اخلاقی امام رضا(ع) اظهار داشته است: مهمترین ویژگی امام رضا(ع) رأفت و مهربانی آن حضرت است و ایشان بر احترام گذاشتن به دیگران و رعایت ادب تأکید فراوان داشتهاند.
آنطونیوس حنانیا، کشیش و متفکر مسیحی از کشور فلسطین و شیخ احمد الدمنهوری، پژوهشگر و استاد دانشگاه الازهر مصر از دیگر صاحبنظران حاضر در نشست علمی مناظرات امام رضا(ع) بودهاند و بیشتر درباره همگرایی در مسئله فلسطین سخن گفتهاند. پیش از این نیز در سال جاری حرم رضوی شاهد برگزاری کنگره جهانی حضرت رضا(ع) و در سالهای قبل نیز میزبان همایش بینالمللی امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان بود که هر کدام تلاشی در مسیر احیای مناظرات رضوی به شمار میروند.
بررسی این روند نشان میدهد تا دستیابی به الگوی مناظرات رضوی و پیاده سازی آن به گونهای که شاهد مناظرات عالمانه و محبت آمیز میان چهرههای مؤثر ادیان و مذاهب جهان باشیم؛ باید تلاشهای بسیار بیشتر و دقیقتری صورت پذیرد و ایام شهادت یا میلاد امام رضا(ع) و مناسبتهای مرتبط با آن حضرت فرصت مناسبی برای تحقق این مهم است.
رخداد مباهله در زمان رسول خدا(ص) را می توان بروز نخستین شکل از مناظره در تاریخ اسلام قلمداد کرد و اتکاء به منطق دورنی برای استدلال و احتجاج و اثبات حقانیت و درستی را ماهیت مناظره در فرهنگ اسلامی به شمار آورد.
قرآن کریم به احتجاجات متعددی میان رسول خدا(ص) و منکران وحی اشاره میکند و آداب مخصوصی را در این رابطه مورد تأکید قرار میدهد. این زمینه موجب شکلگیری و تداوم مناظرات در جامعه اسلامی گردید و در پی آن مجالس گوناگونی برپا گردید و آثار متنوعی بوجود آمد و برجای ماند.
مناظره کلمهای عربی به معنای به هم نظر کردن است. «نَظَرَ» در قرآن معنایی خاص دارد و فرق است بین دیدن معمولی و دیدن در معنای نظر کردن. در قرآن میخوانیم «أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ: آيا به شتر نمىنگرند كه چگونه آفريده شده» (غاشیه، ۱۷). مردمان عرب همیشه به شترهایش نگاه میکرده اند ولی قرآن میگوید «انظر الی الابل کیف خلقت»، اینبار
مناظره امروزه یک فرهنگ رشدیافته انسانی به شمار میرود که میتواند انسانها را به کشف حقیقت، خلق حقایق جدید، ارتقاء مفاهمه و کاهش منازعه برساند. در عین حال نکته مهم دیگر در مفهوم مناظره به ویژه با تلقی رایج در دوران معاصر این است که ما به یک معنا هم را میپذیرم به این معنا که میپذیریم طرف مقابلمان چنین بیاندیشد و نوعی مفاهمه دیگری رخ میدهد. زمانی ممکن است بر اساس غیریت رفتار کنیم و در غیریت چیزی جز پشت کردن به همدیگر نیست ولی در مناظره نوعی پذیرش غیر و دیگری هم هست. مجادله در ذات خود مثبت یا منفی نیست به این خاطر است که قرآن از جدال احسن یاد میکند. از این رو مناظره به همگرایی کمک میکند.
با
در این میان مقطع حیات امام رضا(ع) در عهد خلافت عباسی یکی از بارزترین نمونهها و تجربههای مناظره در تمدن اسلامی است و بخشی از علوم و دانش الهی اهلبیت(ع) در این مرحله هویدا میگردد و تبعات عقیدتی و فرهنگی و اجتماعی فراوانی برجای میگذارد.
با آنکه مأمون خلیفه به ظاهر دانش دوست عباسیان میزبان این مناظرات است اما محتوا و شیوه مواجهه و گفتگو به تمامی وامدار سیره مخصوص حضرت رضا(ع) است.
متفکران برجسته مسلمان خصوصا عالمان ژرف اندیشِ پیرو اهلبیت(ع) معتقدند و بر این مسئله تأکید دارند، منطق قوی اسلام و مکتب ائمه اطهار(ع) جای هیچ واهمه و نگرانی از مناظره با پیروان دیگر مذاهب و ادیان را باقی نگذاشته است و همواره خود از آن استقبال کردهاند.
در این زمینه مناظرات امام رضا(ع) همواره به عنوان یک الگو مورد توجه و اهتمام صاحبنظران و عالمان امامیه قرار داشته است و کتاب احتجاج شیخ طبرسی دانشمند نیمه اول سده ششم هجری قمری و مدفون در حرم رضوی، بخش قابل توجهی را به مناظرات امام رضا(ع) اختصاص داده است و یکی از کتابهای
جالب آنکه مؤلف، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، جمعآوری احادیثی عنوان کرده که در آنها، احتجاجات پیشوایان دین، روایت شده تا ثابت کند که نهی از احتجاج و مناظره با دیگران در برخی روایات دینی، برای افراد ضعیف و قاصر در دفاع از دین و عقاید است نه برای اشخاص مبرز و توانا بر اثبات حق و دفع باطل. وی در دیباچه کتاب میگوید: آنچه مرا وادار به گردآوری این کتاب کرد این بود که دیدم عدهای از شیعیان از احتجاج و استدلال پرهیز کرده و میگویند این کار بر ما روا نیست. از این رو من تصمیم به تألیف کتابی گرفتم که حاوی استدلالات و احتجاجات شیعه و بزرگان و ائمه شیعه باشد و آیات و روایاتی که مسلمانان را به احتجاج و «مجادله حسن» امر کرده، ذکر کنم تا ثابت کنم که نهی در این باب، فقط منحصر به ضعیفان و ناتوانان و جاهلان است که از عهده آن به خوبی برنمی آیند، نه مبرزان و دانایانی که حق را بهخوبی میتوانند اثبات نمایند و مایه رفعت منزلت خود شدهاند.
این تعابیر از شیخ طبرسی مؤلف کتاب مشهور احتجاج نشان میدهد مناظره تا چه اندازه نقش حیاتی در تصحیح عقاید مسلمانان دارد.
به همت و مجاهدت عالمان و اندیشمندان مناظره و احتجاج به یک سنت در تمدن اسلامی تبدیل
در دروان معاصر با رشد مکتب اهلبیت(ع) در دنیا، توجه به مناظرات بار دیگر مورد توجه و تأکید علاقهمندان به مباحث مذاهب و ادیان قرار گرفته است و این مسئله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و حضور یک الگوی برآمده از آموزههای امامان شیعه در جهان اسلام توسعه یافت. همزمان در دنیای غرب مسئله گفتگوی ادیان به عنوان یک ارزش میان فرهنگی مورد اهتمام واقع شد و قرن بیستم شاهد ترویج اندیشه گفتگوی ادیان و مذاهب به مثابه یک ارزش جهانی گردید.
در این شرایط حرم رضوی به عنوان کانون بزرگ معرفی و ترویج اندیشهها و تعالیم امام رضا(ع) در ایران و جهان اسلام، مناظرات رضوی را بیش از گذشته مورد توجه قرار داد و در این رابطه گردهمآییهای متعددی با مشارکت پیروان ادیان و مذاهب تاکنون در مشهدالرضا برگزار شده است.
در آخرین نمونه همزمان با دهه پایانی ماه صفر و ایام شهادت امام رضا(ع)، همایش علمی مناظرات امام رضا(ع) با حضور جمعی از زائران عرب زبان از کشورهای مختلف، در رواق دارالرحمه حرم مطهر
در این رویداد علمی، اسد محمد قصیر پژوهشگر ارشد علوم اسلامی از کشور لبنان و از فعالان عرصه بینالملل با اشاره به سیره علمی و اخلاقی امام رضا(ع) اظهار داشته است: مهمترین ویژگی امام رضا(ع) رأفت و مهربانی آن حضرت است و ایشان بر احترام گذاشتن به دیگران و رعایت ادب تأکید فراوان داشتهاند.
آنطونیوس حنانیا، کشیش و متفکر مسیحی از کشور فلسطین و شیخ احمد الدمنهوری، پژوهشگر و استاد دانشگاه الازهر مصر از دیگر صاحبنظران حاضر در نشست علمی مناظرات امام رضا(ع) بودهاند و بیشتر درباره همگرایی در مسئله فلسطین سخن گفتهاند. پیش از این نیز در سال جاری حرم رضوی شاهد برگزاری کنگره جهانی حضرت رضا(ع) و در سالهای قبل نیز میزبان همایش بینالمللی امام رضا(ع) و گفتگوی ادیان بود که هر کدام تلاشی در مسیر احیای مناظرات رضوی به شمار میروند.
بررسی این روند نشان میدهد تا دستیابی به الگوی مناظرات رضوی و پیاده سازی آن به گونهای که شاهد مناظرات عالمانه و محبت آمیز میان چهرههای مؤثر ادیان و مذاهب جهان باشیم؛ باید تلاشهای بسیار بیشتر و دقیقتری صورت پذیرد و ایام شهادت یا میلاد امام رضا(ع) و مناسبتهای مرتبط با آن حضرت فرصت مناسبی برای تحقق این مهم است.
