عدم آشنایی و التزام به مبانی و آداب گفتگو و مناظره، گرفتاری بزرگ دنیای اسلام
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، جهان اسلام و امت مسلمان در دوره کنونی بیش از هر زمان دیگری نیازمند گفتگو و مواجهه علمی با یکدیگر دارند. بسیاری از گرفتاری های دنیای اسلام بر اثر عدم اطلاع فرق و مذاهب اسلامی از باورهای هم بوجود می آید. اما هر گفتگو و مناظره ای نیازمند آداب و روش هایی است که از مشکلات کم کند و به معرفت و آگاهی و احترام متقابل بیافزاید. بحران بزرگ جهان اسلام در ادوار مختلف عدم التزام به ادب و آداب اختلاف بوده است و بازگشت به آموزه های اهل بیت(ع) می تواند رهاوردهای متعددی را در این مسیر مقابل ما بگشاید.
مرتضی رحیمی دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز و سمیه سلیمانی کارشناس ارشد این دانشگاه در پژوهشی ویژگی‌های «جدال احسن» در مناظرات رضوی را بررسی کرده و آنها را گرد آورده و تحلیل کرده اند. آنها نتیجه تحقیقات خود را در مقاله‌ای با عنوان «جدال احسن از دیدگاه امام رضا علیه السلام» تدوین کرده اند.
بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام) این جستار را در شماره 24 فصلنامه «فرهنگ رضوی» چاپ و منتشر کرده است.
مناظره صحیح و مناظره ناصحیح در تأثیرگذاری و جذب و هدایت طرف مقابل یکسان نیستند. از این رو در قرآن توصیه به جدال همراه با قید احسن آمده است نه هر جدالی. این نوع مناظره در سیره اهل بیت و در قرآن آمده و صراحتا بر رعایت جوانب آن تاکید شده است. بنابراین می‌توان گفت این نوع مناظره در امور دینی جائز و در برخی موارد که لزوم باشد واجب است. لزوم آن، هم از این جهت است که خصم ساکت و قانع شود و هم از این جهت که موجب کینه و عداوت نمی گردد بلکه مقتضای هدایت‌گری نیز دارد.
نویسندگان در این مقاله قیودی برای جدال احسن آورده و آنها را مستند به مناظرات و سیره رضوی کرده‌اند. نکته قابل تامل این است که این کار را هم به روش استنطاق و هم به روش توصیفی-تحلیلی انجام داده‌اند، به عبارت دیگر در برخی موارد ابتدا یک سری مؤلفه‌ها برای جدال احسن در نظر گرفته و آنها به بخش‌هایی از مناظرات مستند کرده‌اند و در برخی موارد دیگر نکاتی را ابتدا در مناظرات حضرت دیده‌اند و به عنوان مؤلفه و بایسته‌هایی برای جدال حسن در نظر گرفته‌اند.
در مقدمه این مقاله نیز نکته مذکور به عنوان وجه تمایز و جدید بودن آن اشاره شده است. رحیمی و سلیمانی در مقدمه ضمن آوردن نمونه‌هایی به عنوان تحقیقات مشابه، مدعی این نکته شده‌اند که: «جنبه نو آوری مقاله حاضر در بیان مفهوم جدال احسن و عناصر لازم برای تحقق آن و نیز در بیان برخی از مصادیق جدال غیر احسن از دیدگاه امام رضا علیه السلام است، زیرا برای تحقق جدال احسن که قرآن از آن سخن گفته عناصری لازم است که در سخنان امام رضا علیه السلام می‌توان آنها را یافت.»
محققان در یک بخش به بررسی تفصیلی واژه جدال پرداخته‌اند. سپس از مصادر روایی و غیر روایی اصطلاح جدال و جدال احسن را توضیح داده‌اند. با این استنادات تصویر کلی و اولیه از جدال احسن برای خواننده ترسیم می‌شود که در ادامه مقاله ویژگی‌های ایجابی و سلبی بیشتری از آن با تأکید بر مناظرات رضوی بیان می‌گردد.
دو بخش بعد از مقدمه، بدنه اصلی این جستار است که به بررسی ویژگی‌های جدال احسن و ویژگی های جدال غیر احسن می‌پردازد. به عبارت دیگر ویژگی های ایجابی و سلبی جدال احسن یا به قرآن و مناظرات رضوی استناد داداه می‌شود یا ابتدائا از آن منابع برداشت می‌شود.
نویسندگان در بخش ویژگی‌های جدال احسن، ده ویژگی ذکر کرده اند که عبارت است از: 1. علم و آگاهی مناظره کننده. 2. بهره‌مندی از منابع خوب. 3. استفاده از اصول و مبانی مشترک. 4. فصاحت در گفتار. 5. رعایت ادب. 6. دنبال حق بودن و پرهیز از تعصب در مجادله. 7. عقلانی و منطقی بودن دلایل مناظره‌کننده 8. قابل فهم‌بودن سخنان مناظره‌کننده. 9. نقد سخن و نه گوینده سخن. 10 . اقناع طرف مناظره‌کننده و ناظران.
در توضیح این موارد استناد زیادی به مناظرات حضرت شده است. مثلا در مورد پنجم یعنی رعایت ادب این داستان را ذکر کرده‌اند که: «سلیمان مروزی، متکلم خراسان، در حین مناظره تناقض‌گویی کرد. مأمون گفت: وای بر تو سلیمان! چقدر این حرف غلط را تکرار میکنی؟ این سخن را قطع کن و به سراغ چیز دیگری برو. امام(علیه السلام) رو به مأمون کرد و فرمود: «رهایش کن، حرفش را قطع نکن، چون آن را دلیل حقانیت خود قرار می‌دهد. سپس رو به سلیمان کرد و فرمود: ادامه بده ای سلیمان.»
همچنین در مورد هفتم یعنی عقلانی و منطقی بودن دلایل مناظره کننده، این جریان را آورده اند که: «جاثلیق ابتدا چنان وارد بحث مي‌شود که گويي ذره‌اي در پيروزي خود شک ندارد. اما در نهایت اعتراف مي‌کند که جز الله خداي ديگري نیست و در انتها می‌گوید: «ديگري از تو سؤال کند. به مسيح سوگند که در ميان دانشمندان مسلمان، مانند تو نيست».»
سرانجام در بخش سلبی ویژگی‌ها، سه مصداق جدال غیر احسن را تبیین کرده‌اند. اما در این قسمت، تنها به آیات و روایات بسنده کرده و نمونه‌ای از جریانات مناظرات اصحاب ادیان با امام رضا نیاورده‌اند. سه مصداق جدال غیر احسن در این مقاله عبارت است از:
مناظره و جدال با جاهل.
جدالی که وحدت اسلامی را از بین ببرد.
جدال وسیله ای برای اهداف شیطانی.
پرداخت به موضوع خاص و ریز جدال در کلام رضوی، می‌تواند نقطه قوت این مقاله محسوب شود. همچنین برخورد دوگانه با روایات یعنی اینکه هم با استنطاق از روایات، ویژگی‌های جدال احسن را به روایات استناد کرده و هم از سویی در مناظرات توصیف و تحلیل نموده و ویژه های دیگر جدال احسن را برداشت و استنبط نموده‌اند، سبب جامعیت و دقت بیشتر شده است. با این حال می‌بایست مرز میان موارد ده گانه ویژگی‌های جدال احسن را با دقت بیشتری انتخاب می‌کردند زیرا به نظر می‌رسد برخی موارد با هم همپوشانی داشته و جامع و مانع نیستند.
مرتضی رحیمی دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز و سمیه سلیمانی کارشناس ارشد این دانشگاه در پژوهشی ویژگی‌های «جدال احسن» در مناظرات رضوی را بررسی کرده و آنها را گرد آورده و تحلیل کرده اند. آنها نتیجه تحقیقات خود را در مقاله‌ای با عنوان «جدال احسن از دیدگاه امام رضا علیه السلام» تدوین کرده اند.
بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام) این جستار را در شماره 24 فصلنامه «فرهنگ رضوی» چاپ و منتشر کرده است.
مناظره صحیح و مناظره ناصحیح در تأثیرگذاری و جذب و هدایت طرف مقابل یکسان نیستند. از این رو در قرآن توصیه به جدال همراه با قید احسن آمده است نه هر جدالی. این نوع مناظره در سیره اهل بیت و در قرآن آمده و صراحتا بر رعایت جوانب آن تاکید شده است. بنابراین می‌توان گفت این نوع مناظره در امور دینی جائز و در برخی موارد که لزوم باشد واجب است. لزوم آن، هم از این جهت است که خصم ساکت و قانع شود و هم از این جهت که موجب کینه و عداوت نمی گردد بلکه مقتضای هدایت‌گری نیز دارد.
نویسندگان در این مقاله قیودی برای جدال احسن آورده و آنها را مستند به مناظرات و سیره رضوی کرده‌اند. نکته قابل تامل این است که این کار را هم به روش استنطاق و هم به روش توصیفی-تحلیلی انجام داده‌اند، به عبارت دیگر در برخی موارد ابتدا یک سری مؤلفه‌ها برای جدال احسن در نظر گرفته و آنها به بخش‌هایی از مناظرات مستند کرده‌اند و در برخی موارد دیگر نکاتی را ابتدا در مناظرات حضرت دیده‌اند و به عنوان مؤلفه و بایسته‌هایی برای جدال حسن در نظر گرفته‌اند.
در مقدمه این مقاله نیز نکته مذکور به عنوان وجه تمایز و جدید بودن آن اشاره شده است. رحیمی و سلیمانی در مقدمه ضمن آوردن نمونه‌هایی به عنوان تحقیقات مشابه، مدعی این نکته شده‌اند که: «جنبه نو آوری مقاله حاضر در بیان مفهوم جدال احسن و عناصر لازم برای تحقق آن و نیز در بیان برخی از مصادیق جدال غیر احسن از دیدگاه امام رضا علیه السلام است، زیرا برای تحقق جدال احسن که قرآن از آن سخن گفته عناصری لازم است که در سخنان امام رضا علیه السلام می‌توان آنها را یافت.»
محققان در یک بخش به بررسی تفصیلی واژه جدال پرداخته‌اند. سپس از مصادر روایی و غیر روایی اصطلاح جدال و جدال احسن را توضیح داده‌اند. با این استنادات تصویر کلی و اولیه از جدال احسن برای خواننده ترسیم می‌شود که در ادامه مقاله ویژگی‌های ایجابی و سلبی بیشتری از آن با تأکید بر مناظرات رضوی بیان می‌گردد.
دو بخش بعد از مقدمه، بدنه اصلی این جستار است که به بررسی ویژگی‌های جدال احسن و ویژگی های جدال غیر احسن می‌پردازد. به عبارت دیگر ویژگی های ایجابی و سلبی جدال احسن یا به قرآن و مناظرات رضوی استناد داداه می‌شود یا ابتدائا از آن منابع برداشت می‌شود.
نویسندگان در بخش ویژگی‌های جدال احسن، ده ویژگی ذکر کرده اند که عبارت است از: 1. علم و آگاهی مناظره کننده. 2. بهره‌مندی از منابع خوب. 3. استفاده از اصول و مبانی مشترک. 4. فصاحت در گفتار. 5. رعایت ادب. 6. دنبال حق بودن و پرهیز از تعصب در مجادله. 7. عقلانی و منطقی بودن دلایل مناظره‌کننده 8. قابل فهم‌بودن سخنان مناظره‌کننده. 9. نقد سخن و نه گوینده سخن. 10 . اقناع طرف مناظره‌کننده و ناظران.
در توضیح این موارد استناد زیادی به مناظرات حضرت شده است. مثلا در مورد پنجم یعنی رعایت ادب این داستان را ذکر کرده‌اند که: «سلیمان مروزی، متکلم خراسان، در حین مناظره تناقض‌گویی کرد. مأمون گفت: وای بر تو سلیمان! چقدر این حرف غلط را تکرار میکنی؟ این سخن را قطع کن و به سراغ چیز دیگری برو. امام(علیه السلام) رو به مأمون کرد و فرمود: «رهایش کن، حرفش را قطع نکن، چون آن را دلیل حقانیت خود قرار می‌دهد. سپس رو به سلیمان کرد و فرمود: ادامه بده ای سلیمان.»
همچنین در مورد هفتم یعنی عقلانی و منطقی بودن دلایل مناظره کننده، این جریان را آورده اند که: «جاثلیق ابتدا چنان وارد بحث مي‌شود که گويي ذره‌اي در پيروزي خود شک ندارد. اما در نهایت اعتراف مي‌کند که جز الله خداي ديگري نیست و در انتها می‌گوید: «ديگري از تو سؤال کند. به مسيح سوگند که در ميان دانشمندان مسلمان، مانند تو نيست».»
سرانجام در بخش سلبی ویژگی‌ها، سه مصداق جدال غیر احسن را تبیین کرده‌اند. اما در این قسمت، تنها به آیات و روایات بسنده کرده و نمونه‌ای از جریانات مناظرات اصحاب ادیان با امام رضا نیاورده‌اند. سه مصداق جدال غیر احسن در این مقاله عبارت است از:
مناظره و جدال با جاهل.
جدالی که وحدت اسلامی را از بین ببرد.
جدال وسیله ای برای اهداف شیطانی.
پرداخت به موضوع خاص و ریز جدال در کلام رضوی، می‌تواند نقطه قوت این مقاله محسوب شود. همچنین برخورد دوگانه با روایات یعنی اینکه هم با استنطاق از روایات، ویژگی‌های جدال احسن را به روایات استناد کرده و هم از سویی در مناظرات توصیف و تحلیل نموده و ویژه های دیگر جدال احسن را برداشت و استنبط نموده‌اند، سبب جامعیت و دقت بیشتر شده است. با این حال می‌بایست مرز میان موارد ده گانه ویژگی‌های جدال احسن را با دقت بیشتری انتخاب می‌کردند زیرا به نظر می‌رسد برخی موارد با هم همپوشانی داشته و جامع و مانع نیستند.
