هفت راهبرد در آموزه های رضوی برای ایجاد بینش وحدت در امت اسلامی
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، دکتر محمدرضا بارانی استادیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا(س) و فاطمه لنگرودی دانش‌آموخته ارشد تاریخ این دانشگاه، مسأله وحدت امت اسلامی و راهبردهای نیل به این مهم را با احصاء و گردآوری روایات امام رضا علیه السلام برداشت کرده اند.
این محققان نکات مرتبط را در زوایا و دسته‌بندی‌های مختلف در مقاله «راهبردهای دستیابی به بینش وحدت اسلامی در کلام رضوی» تدوین کرده‌اند. بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا علیه السلام، این مقاله را در فصلنامه فرهنگ رضوی شماره 23 چاپ و منتشر کرده است.
روش نویسندگان در این مقاله توصیفی-تحلیلی و از نوع بنیادی است. آنها داده‌های خود را به صورت کتابخانه‌ای گردآوری کرده اند. جامعه پژوهش این تحقیق شامل همه روایات و منابع تاریخی مرتبط با موضوع می‌باشد.
لنگرودی برای نشان دادن اهمیت و نوآوری مقاله خود به تحقیقات انجام شده پیرامون مسأله وحدت در سیره و کلام رضوی اشاره می‌کند. وی 5 اثر مشابه را به عنوان پیشینه تحقیق ذکر می‌کند، اما امتیاز و نوآوری پژوهش خود را پرداخت همه‌جانبه به راهبردهای دستیابی به بینش وحدت اسلامی در کلام رضوی می‌داند که این پرداخت در آن آثار نیست.
مسأله اصلی نویسنده همان عنوان مقاله یعنی راهبردهای عملی در کلام رضوی است. البته به سیره حضرت هم اشارت زیادی دارد. وی این راهبردها را در دسته‌بندی‌هایی می‌آورد که هریک گونه‌ای از گفتار یا کردار امام در اهتمام به مسأله وحدت است. نویسنده به عنوان مقدمه، فضایی از زندگی حضرت، بخصوص فضای سیاسی آن زمان را در سه صفحه مرور می‌کند. در این قسمت عظمت علمی و معنوی حضرت در عصر خود را ترسیم می‌کند. همچنین تاثیر مناظرات با علمای ادیان و مذاهب و نیز افزایش قرب و عظمت مقام امام نزد آنان را یادآور می‌شود. از این رهگذر دو مرحله‌ی بازتاب وضیعت سیاسی زمان امامت امام رضا علیه السلام را بیان می‌کند: دوره اول در زمان خلافت هارون است که امام رضا (علیه السلام) از گزندهای هارون جان سالم به در برده و در امنیت بودند. دور دوم که اهمیت سیاسی بیشتری دارد، دوره به خلافت رسیدن مأمون و ولایتعهدی امام و جلسات مناظره به قصد توهین و تحقیر امام است.
اهتمام لنگرودی در این مقاله نشان دادن تلاش امام رضا علیه السلام برای وحدت امت در مقابل سیاست‌های عباسیان بخصوص مأمون عباسی است.
بدنه اصلی مقاله راهبردهای وحدت اسلامی در سیره امام رضا علیه السلام است. در واقع بخش‌های گذشته مقدمه‌ای برای این بخش اصلی محسوب می‌شود. لنگرودی این راهبردها را در هفت دسته به تفصیل آورده است. عنوان این هفت دسته راهبردی برای وحدت و اتحاد اسلامی عبارت است از: 1. بینش توحیدی 2. تاکید بر قرآن 3. تمسک به سیره نبوی 4. توجه به آرمان مهدویت‌گرایی 5. مداومت بر ذکر محمد و آل محمد (علیهم السلام) 6. توجه دادن به اصول و مبانی وحدت در مناظره‌های امام علیه السلام 7. اخوت ایمانی. گزارشی از این هفت راهبرد در زیر آمده است:
بینش توحیدی: نویسنده در این راهبرد، به برخی آیات قرآن و نیز روایات و سیره رضوی در باب توجه دادن امت به اهمیت و نقطه اشتراک توحید در میان همه مسلمانان استناد می‌کند. مثلا در حدیث سلسلة الذهب محوریت امت را اولا بر توحید می‌داند.
تأکید بر قرآن: لنگرودی به استناد برخی روایات رضوی می‌گوید: «امام رضا علیه السلام با معرفی کردن قرآن به عنوان راهبردی هدفمند و اثربخش در اتحاد و وحدت میان مسلمانان، مردم را به فهم و تدبر و به کار گیری مفاهیم آن دعوت کرده است.»
تمسک به سیره نبوی: نویسنده با بیان برخی از روایات منقول از حضرت نشان می‌دهد که اولاً حضرت بر سیره و مقام نبوت پیامبر اکرم تأکید خاصی داشتند و ثانیاً علت این تأکید برای اتحاد امت بر محور سیره و آموزه‌های نبوی است. یکی از مثال‌های جالبی که لنگرودی آورده است اقامه نماز باران توسط حضرت است که آن را با تمام آداب نماز پیامبر برپا کردند.
توجه به آرمان مهدویت‌گرایی: نویسنده، ظهور منجی و اصل مهدویت را اشتراک میان مسلمانان برمی‌شمارد. وی برخی ادعیه از حضرت را به عنوان شاهد این مسأله می‌آورد که حضرت در آنها به ظهور به عنوان فراهم کننده وحدت و پیوند دهنده مسلمانان اشاره داشته و برای تعجیل آن دعا فرموده‌اند.
مداومت بر ذکر محمد و آل محمد (علیهم السلام): نویسنده با احصاء و سبر احادیث و ادعیه‌ای که امام رضا (علیه السلام) در آنها بر پیامبر و آل پیامبر صلوات فرستاده یا توصیه به صلوات دارند، چهار مقصود واهتمام حضرت از انجام این کار را نتیجه گرفته است. این موارد عبارت است از: الف. درخواست فرج و گشایش کار اهل بیت علیهم السلام، ب. تعظیم مقام اهل بیت علیهم السلام، ج. دعا برای رفع گرفتاری مسلمین د. در خواست تعجیل در ظهور حضرت حجت (علیه السلام). نویسنده برآیند همه این عبارات حضرت رضا (علیه‌السلام) را این می‌داند که: «ایشان در پی آن است تا مردم را به سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و خاندان مطهرش سوق دهد تا مسلمانان حوایج و خواسته‌های خویش را از این منبع فیوضات الهی درخواست کنند. این جمع‌شدن مردم بر محور صلوات فرستادن بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و خاندان مطهرش (علیهم السلام) باعث نزدیکی قلوب مسلمانان به یکدیگر و رسیدن به آرمان وحدت اسلامی می‌شود که خیر و سعادت دنیا و آخرت را به دنبال دارد.»
توجه دادن به اصول و مبانی وحدت درمناظره‌های امام رضا علیه السلام: نویسنده از بررسی مناظرات به این نتیجه رسیده است این امر سبب اصلاح عقاید و ترویج عقاید صحیح ادیان و مذاهب با یکدیگر شد. این محصول و ثمره در قالب چهار مورد سببب وحدت میان مسلمانان و ادیان گردید که نویسنده آنها را در چهار صفحه به تفصیل شرح می‌دهد. محصول همگرایی و وحدت مناظرات امام رضا علیه السلام عبارت است از:
الف. استناد به منابع خود ادیان و فرق که این امر سبب احساس نزدیکی آنان به اسلام و شیعه شد.
ب. استناد به سیره نبوی، که این استنادات نیز سبب تقریب و احساس عطوفت به پیامبر و آل ایشان گشت.
ج. استفاده از جدال احسن و توجه به مبانی اطراف مناظره به جای شیوه مغالطه. این کار نیز سبب روشنی مطالب و نزدیکی افکار می‌شد.
د. اعتراف مأمون به صحت و عظمت علم امام. این اتفاق هم باعث شد که وحدت اجتماعی و سیاسی با محوریت اهل بیت در میان ادیان و مذاهب پدید آید.
اخوت ایمانی: لنگرودی در این راهبرد نشان می‌دهد آن دسته از روایات رضوی که در آنها مسأله اخوت ایمانی مطرح است از جمله مستنداتی است که امام به صراحت بر مسأله همدلی و وحدت میان امت اسلامی تاکید کرده‌اند. نویسنده نمونه‌ای از این روایات را در این بخش ذکر کرده است.
لنگرودی در بخش پایانی مقاله، نتایجی را در مسأله وحدت و اتحاد امت اسلامی در آموزه‌های رضوی جمع‌بندی کرده است. می‌توان گفت این نتایج تکرار مطالب گذشته است اما از زاویه نگاه و پرداختی دیگر.
نکته مهم در روش نویسنده این است که برای استنطاق و استعلام مسأله وحدت در کلام وسیره رضوی، هم به روایاتی توجه داشته که حضرت این مسأله را به صورت صریح و منطوق بیان فرموده‌اند و هم از روایاتی بهره برده که در آنها می‌توان به صورت ضمنی و التزامی و غیر مستقیم این مقصود را برداشت کرد. بنابراین نویسنده جمودی و اصراری بر ظاهر صریح روایات در مسأله نداشته و با تدبر در روایات مختلف استفاده ضمنی حضرت برای وحدت امت را نیز به ایشان نسبت داده است.
این محققان نکات مرتبط را در زوایا و دسته‌بندی‌های مختلف در مقاله «راهبردهای دستیابی به بینش وحدت اسلامی در کلام رضوی» تدوین کرده‌اند. بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا علیه السلام، این مقاله را در فصلنامه فرهنگ رضوی شماره 23 چاپ و منتشر کرده است.
روش نویسندگان در این مقاله توصیفی-تحلیلی و از نوع بنیادی است. آنها داده‌های خود را به صورت کتابخانه‌ای گردآوری کرده اند. جامعه پژوهش این تحقیق شامل همه روایات و منابع تاریخی مرتبط با موضوع می‌باشد.
لنگرودی برای نشان دادن اهمیت و نوآوری مقاله خود به تحقیقات انجام شده پیرامون مسأله وحدت در سیره و کلام رضوی اشاره می‌کند. وی 5 اثر مشابه را به عنوان پیشینه تحقیق ذکر می‌کند، اما امتیاز و نوآوری پژوهش خود را پرداخت همه‌جانبه به راهبردهای دستیابی به بینش وحدت اسلامی در کلام رضوی می‌داند که این پرداخت در آن آثار نیست.
مسأله اصلی نویسنده همان عنوان مقاله یعنی راهبردهای عملی در کلام رضوی است. البته به سیره حضرت هم اشارت زیادی دارد. وی این راهبردها را در دسته‌بندی‌هایی می‌آورد که هریک گونه‌ای از گفتار یا کردار امام در اهتمام به مسأله وحدت است. نویسنده به عنوان مقدمه، فضایی از زندگی حضرت، بخصوص فضای سیاسی آن زمان را در سه صفحه مرور می‌کند. در این قسمت عظمت علمی و معنوی حضرت در عصر خود را ترسیم می‌کند. همچنین تاثیر مناظرات با علمای ادیان و مذاهب و نیز افزایش قرب و عظمت مقام امام نزد آنان را یادآور می‌شود. از این رهگذر دو مرحله‌ی بازتاب وضیعت سیاسی زمان امامت امام رضا علیه السلام را بیان می‌کند: دوره اول در زمان خلافت هارون است که امام رضا (علیه السلام) از گزندهای هارون جان سالم به در برده و در امنیت بودند. دور دوم که اهمیت سیاسی بیشتری دارد، دوره به خلافت رسیدن مأمون و ولایتعهدی امام و جلسات مناظره به قصد توهین و تحقیر امام است.
اهتمام لنگرودی در این مقاله نشان دادن تلاش امام رضا علیه السلام برای وحدت امت در مقابل سیاست‌های عباسیان بخصوص مأمون عباسی است.
بدنه اصلی مقاله راهبردهای وحدت اسلامی در سیره امام رضا علیه السلام است. در واقع بخش‌های گذشته مقدمه‌ای برای این بخش اصلی محسوب می‌شود. لنگرودی این راهبردها را در هفت دسته به تفصیل آورده است. عنوان این هفت دسته راهبردی برای وحدت و اتحاد اسلامی عبارت است از: 1. بینش توحیدی 2. تاکید بر قرآن 3. تمسک به سیره نبوی 4. توجه به آرمان مهدویت‌گرایی 5. مداومت بر ذکر محمد و آل محمد (علیهم السلام) 6. توجه دادن به اصول و مبانی وحدت در مناظره‌های امام علیه السلام 7. اخوت ایمانی. گزارشی از این هفت راهبرد در زیر آمده است:
بینش توحیدی: نویسنده در این راهبرد، به برخی آیات قرآن و نیز روایات و سیره رضوی در باب توجه دادن امت به اهمیت و نقطه اشتراک توحید در میان همه مسلمانان استناد می‌کند. مثلا در حدیث سلسلة الذهب محوریت امت را اولا بر توحید می‌داند.
تأکید بر قرآن: لنگرودی به استناد برخی روایات رضوی می‌گوید: «امام رضا علیه السلام با معرفی کردن قرآن به عنوان راهبردی هدفمند و اثربخش در اتحاد و وحدت میان مسلمانان، مردم را به فهم و تدبر و به کار گیری مفاهیم آن دعوت کرده است.»
تمسک به سیره نبوی: نویسنده با بیان برخی از روایات منقول از حضرت نشان می‌دهد که اولاً حضرت بر سیره و مقام نبوت پیامبر اکرم تأکید خاصی داشتند و ثانیاً علت این تأکید برای اتحاد امت بر محور سیره و آموزه‌های نبوی است. یکی از مثال‌های جالبی که لنگرودی آورده است اقامه نماز باران توسط حضرت است که آن را با تمام آداب نماز پیامبر برپا کردند.
توجه به آرمان مهدویت‌گرایی: نویسنده، ظهور منجی و اصل مهدویت را اشتراک میان مسلمانان برمی‌شمارد. وی برخی ادعیه از حضرت را به عنوان شاهد این مسأله می‌آورد که حضرت در آنها به ظهور به عنوان فراهم کننده وحدت و پیوند دهنده مسلمانان اشاره داشته و برای تعجیل آن دعا فرموده‌اند.
مداومت بر ذکر محمد و آل محمد (علیهم السلام): نویسنده با احصاء و سبر احادیث و ادعیه‌ای که امام رضا (علیه السلام) در آنها بر پیامبر و آل پیامبر صلوات فرستاده یا توصیه به صلوات دارند، چهار مقصود واهتمام حضرت از انجام این کار را نتیجه گرفته است. این موارد عبارت است از: الف. درخواست فرج و گشایش کار اهل بیت علیهم السلام، ب. تعظیم مقام اهل بیت علیهم السلام، ج. دعا برای رفع گرفتاری مسلمین د. در خواست تعجیل در ظهور حضرت حجت (علیه السلام). نویسنده برآیند همه این عبارات حضرت رضا (علیه‌السلام) را این می‌داند که: «ایشان در پی آن است تا مردم را به سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و خاندان مطهرش سوق دهد تا مسلمانان حوایج و خواسته‌های خویش را از این منبع فیوضات الهی درخواست کنند. این جمع‌شدن مردم بر محور صلوات فرستادن بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و خاندان مطهرش (علیهم السلام) باعث نزدیکی قلوب مسلمانان به یکدیگر و رسیدن به آرمان وحدت اسلامی می‌شود که خیر و سعادت دنیا و آخرت را به دنبال دارد.»
توجه دادن به اصول و مبانی وحدت درمناظره‌های امام رضا علیه السلام: نویسنده از بررسی مناظرات به این نتیجه رسیده است این امر سبب اصلاح عقاید و ترویج عقاید صحیح ادیان و مذاهب با یکدیگر شد. این محصول و ثمره در قالب چهار مورد سببب وحدت میان مسلمانان و ادیان گردید که نویسنده آنها را در چهار صفحه به تفصیل شرح می‌دهد. محصول همگرایی و وحدت مناظرات امام رضا علیه السلام عبارت است از:
الف. استناد به منابع خود ادیان و فرق که این امر سبب احساس نزدیکی آنان به اسلام و شیعه شد.
ب. استناد به سیره نبوی، که این استنادات نیز سبب تقریب و احساس عطوفت به پیامبر و آل ایشان گشت.
ج. استفاده از جدال احسن و توجه به مبانی اطراف مناظره به جای شیوه مغالطه. این کار نیز سبب روشنی مطالب و نزدیکی افکار می‌شد.
د. اعتراف مأمون به صحت و عظمت علم امام. این اتفاق هم باعث شد که وحدت اجتماعی و سیاسی با محوریت اهل بیت در میان ادیان و مذاهب پدید آید.
اخوت ایمانی: لنگرودی در این راهبرد نشان می‌دهد آن دسته از روایات رضوی که در آنها مسأله اخوت ایمانی مطرح است از جمله مستنداتی است که امام به صراحت بر مسأله همدلی و وحدت میان امت اسلامی تاکید کرده‌اند. نویسنده نمونه‌ای از این روایات را در این بخش ذکر کرده است.
لنگرودی در بخش پایانی مقاله، نتایجی را در مسأله وحدت و اتحاد امت اسلامی در آموزه‌های رضوی جمع‌بندی کرده است. می‌توان گفت این نتایج تکرار مطالب گذشته است اما از زاویه نگاه و پرداختی دیگر.
نکته مهم در روش نویسنده این است که برای استنطاق و استعلام مسأله وحدت در کلام وسیره رضوی، هم به روایاتی توجه داشته که حضرت این مسأله را به صورت صریح و منطوق بیان فرموده‌اند و هم از روایاتی بهره برده که در آنها می‌توان به صورت ضمنی و التزامی و غیر مستقیم این مقصود را برداشت کرد. بنابراین نویسنده جمودی و اصراری بر ظاهر صریح روایات در مسأله نداشته و با تدبر در روایات مختلف استفاده ضمنی حضرت برای وحدت امت را نیز به ایشان نسبت داده است.
