انقلاب اسلامی ایران نقطه روشن احیاء تشیع انقلابی در شمال آفریقا بود

 مهسا کاشی پور؛ سرویس فرهنگ و جامعه خبرگزاری رضوی/ مرکز تحقیقات امام علی علیه السلام، روز دوشنبه میزبان یکی از اساتید دانشگاه و پژوهشگران برتر حوزه تشیع در تونس، دکتر سهام محمد عزوز، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود. در این نشست علمی به صورت اجمالی به بررسی تاریخ شیعه و نقش شیعیان در شمال آفریقا از گذشته تا کنون پرداخته شد. گزارشی از این جلسه را در ادامه می خوانید:
 ایشان ضمن خیر مقدم به حاضرین بر حضرت محمد و اهل بیت ایشان سلام و درود فرستاد و میلاد ایشان و هفته وحدت را تبریک گفت و صحبتش را اینگونه آغاز کرد: حضور شیعیان در شمال افریقا را می توان از دو جنبه مورد بررسی قرار داد، اولین جنبه بعد تاریخی این مساله شامل: هسته و مرحله ابتدایی به وجود آمدن شیعه و دولت های شیعی در شمال آفریقا و بخش دوم وضعیت شیعیان در زمان حاضر در شمال آفریقا. که به طور کلی این مذهب مورد چالش، در همه جای جهان بالاخص در شمال آفریقا بررسی خواهد شد.
وی در ادامه به تاریخ اولین حضور شیعیان در آفریقا اشاره کرد و افزود: مذهب تشیع از قرن دوم در شمال آفریقا وارد شده و شکل گرفت. اولین حادثه تاریخی معروف در شمال آفریقا به عزوه عبادله مربوط است که در آن ۷ فرمانده با نام عبدالله حضور داشتند. این حادثه در زمان عثمان بن نعمان اتفاق افتاده است. این لشکر برای مبارزه با رومی ها به شمال افریقا اعزام شدند و طبق برخی از روایات  و کتب از جمله تاریخ طبری، این اولین حضور واقعی فیزیکی و ملموس اهل بیت (ع) و شیعیان در این منطقه بوده است.
دکتر محمد عزوز با اشاره به شرایط شیعیان در زمان حکومت امویان و عباسیان، تاکید کرد: پس از سقوط امویان و سرکار آمدن عباسیان، به رغم شعارهای آن ها که مدعی افراشته ساختن پرچم آل بیت بودند، در عمل به طرز بدی با شیعیان برخورد می کردند که این مساله موجب موج زیادی از مهاجرت شیعیان از مشرق عربی به ویژه بغداد به مغرب عربی شد از این رو تعداد زیادی از شیعیان بغداد به شمال آفریقا رفتند و ساکنان شمال آفریقا نیز با وجود اینکه به لحاظ عقیدتی شباهتی با آنان نداشته و بربر بودند، از آن ها به گرمی استقبال کردند و به خاطر اخباری که از مصایب اهل بیت و شیعیان به گوش آن ها رسیده بود، بسیار با این مهاجران همراهی کردند.
به عنوان مثال در شمال آفریقا نام بسیاری از فرزندان، نام پیامبر و اهل بیت (ع) است که به صورت فرهنگ درآمده است و به لحاظ آیینی بربرها در روز عاشورا به دلیل روزی که خون امام حسین (ع) در آن ریخته شده، کار نمی کنند و به رغم تمام اتفاقاتی که در این منطقه برای محو شیعه و محو اسلام افتاد، همچنان ارادت و محبت قلبی در میان مردم شمال آفریقا نسبت به اسلام و شیعه وجود دارد.
وی در ادامه با تکیه بر اقدامات امام صادق (ع) در جهت نشر شیعه در آفریقا، تاریخ تشکیل حکومت ادریسیان را بیان کرده و یادآور شد: هنگامی که تاریخ شیعیان را در زمان امام صادق (ع) مرور می کنیم به داستان جالبی بر می خوریم، هنگامی که خبر استقبال بربرها از شیعیان به گوش امام صادق (ع) می رسد، ایشان دو نفر را به این منطقه اعزام می کنند تا شیعیان و مردم آفریقا را آموزش دهند و آن ها را در فهم بهتر تفکر شیعی یاری کنند. طبق اسناد تاریخی دولت های شیعی در شمال آفریقا به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول دولت هایی که تحت تاثیر تفکر شیعه ایجاد شده بود مانند: ادریسیان و فاطمیان و اما دسته دوم دولت هایی بودند که تفکر شیعی را تایید می کردند اما بر آن مبتنی نبودند. پس از حادثه "فَخّ" و کشتار دسته جمعی شیعیان در مدینه، یکی از علویان مشهور به نام " ادریس بن عبدالله" از این حادثه جان سالم به در برد و به مغرب گریخت و در منطقه ای به نام ولیدیه ساکن شد و در سال ۱۷۲ هجری حکومت ادریسیان را تشکیل داد که به عنوان پایگاه فکری و فرهنگی قوی شیعیان در مغرب عربی به مدت دو قرن دوام یافت و این منطقه به عنوان ملجاء و ماوای علویان مورد ظلم عباسیان و امویان اندلس، قرار گرفت. با تلاش های ادریس در جهت نشر تفکر شیعی در کشورهای مجاور، عباسیان احساس خطر کردند و هارون الرشید جاسوسی را به دربار ادریس ارسال کرد و او را مسموم کرد و به قتل رساند. پس از ادریس، فرزندش با نام "ادریس ثانی" در هشت سالگی به خلافت رسید.
به رغم تلاش های موجود برای ترور ادریس ثانی، حکومت وی پابرجا ماند و دولت شیعی در این دوران پیشرفت بسیار زیادی داشت و شهرهای دینی بسیاری تاسیس کرد. پس از مرگ ادریس دوم، خلافت میان فرزندان او جریان یافت تا فرزند بزرگ به نام "محمد" حکومت را به عهده گرفت و این خلافت ادامه داشت و در نتیجه تلاش های امویان اندلس، به آرامی رو به ضعف نهاد.
این استاد دانشگاه در ادامه تاریخ تشکیل حکومت فاطمیان را اینگونه شرح داد: در این میان، شخصی به نام عبدالله بن مهدی، موسس دولت فاطمی، در شهر المهدیه در تونس حکومت فاطمیون را تاسیس کرد. ادریسی ها شیعه دوازده امامی بودند اما فاطمیون شیعیان اسماعیلیه بودند و هنگامی که به قدرت رسیدند تلاش بسیاری کرده تا اسماعیلیه را منتشر کنند. در کتب تاریخی آمده است که مورخان نام دولت فاطمی را به دلیل نام موسس آن، عبیدیه نیز نامیده اند که معتقد بودند که نسب آن ها به حضرت زهرا (س) می رسد اما برخی از تواریخ آن ها را رد کرده و حتی آنان را "یهودی" خطاب کردند اما در مقابل برخی روایات مانند ابن خلدون، ابن خلکان، مغربی و... انتساب فاطمیون به اهل بیت (ع) را تایید می کنند.
دکتر محمد عزوز در ادامه به روایت های تاریخی پیرامون فاطمیون اشاره کرد و افزود: بر اساس روایت های تاریخی بنای حکومت فاطمی در شرق عربی گذاشته شد از این رو که در زمان مامون عباسی، شیعیان به سوی منطقه "سلمیة" در سوریه می گریختند و نام این منطقه را دارالهجرة گذاشته بودند و نواده پنجم امام صادق (ع) با توجه به ارادت و محبت ساکنان شمال آفریقا به شیعیان، به آن جا هجرت کرده و دولت شان را در آن جا مستقر کردند. عبدالله شیعی که موسس دولت فاطمی در مغرب است با دولت "اغالبه" در منطقه قیروان و در شهری به نام رواده با آنان جنگید و پس از شکست آنان، این شهر در ساحل شرقی تونس، پایگاه شیعیان فاطمی شد.
وی در ادامه با توضیح مراحل دوگانه شکل گیری حکومت فاطمیون، خاطرنشان کرد: مراحل شکل گیری دولت فاطمی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد: مرحله اول از سال ۲۹۶ تا ۳۶۲ هجری، عزالدین فاطمی در تونس مستقر بودند که در دوره حکومت او، فردی به نام جوهر صغیر به مصر می رود و در آن جا شهر قاهره را تاسیس کرده و دولت فاطمی را از تونس به مصر منتقل می کند. فاطمیونی که در تونس باقی مانده بودند از پذیرش حاکمیت فاطمیون مصر سرباز می زنند و  فاطمیون مصر نیز قبایلی را از جنوب مصر برای مبارزه به سمت آن ها گسیل می دارند و با این اقدام قدرت آن ها رو به اضمحلال می رود؛ بااین وجود پس از استقرار فاطمی ها درمصر، حدود ۱۰۸ سال حکومت می کنند.
این پژوهشگر شیعه در ادامه به تاریخچه سایر دولت های طرفدار شیعه در شمال آفریقا اشاره کرد و گفت: در مرحله بعد دولت های ناخالص شیعی، یعنی دولت هایی که اصالت شیعی نداشته اما طرفدار شیعیان بودند، بررسی می شود. از جمله این دولت ها می توان به موحدون اشاره کرد که محمد بن موحد آن را تاسیس کرده که تلاش بسیاری کرد که از سمت تونس به سمت اندلس کشورگشایی کند. او تفکر شیعه را منتشر کرده و دولت "موحدیه" را تشکیل داد. از دیگر دولت های دوستدار شیعه، می توان به "حکومت حفصیون" اشاره کرد که این دولت به ابوحفص محمد بن علی منتسب است که ارتباط نزدیکی با دولت فاطمیون داشتند که قلمرو فرماندهی وی مختص تونس بود که پس از حمله عثمانی ها از بین رفت. آخرین دولت در این گروه، بنی مرین یا مرینیون در شهر فاس در مغرب، دولت خود را تشکیل دادند که این دولت با وقوع جنگ های صلیبی نابود شدند. به طور کلی همه این دولت ها مدت کوتاهی حکومت کرده و رو به اضمحلال گذاشتند اما دولت های ذکر شده از مهم ترین حکومت های شیعی یا دوستدار شیعه در شمال آفریقا بودند.
وی در ادامه بحث جریان های معاصر شیعه در بدنه تونس و الجزائر را مورد چالش و بررسی قرار داد و اظهار کرد: آنچه امروز در آفریقا می گذرد ریشه در این دولت ها و تاریخچه حکومت های شیعی در این منطقه دارد اما حضور تشیع در بدنه جامعه تونس مختص این دولت ها نیست و پیش از این دولت ها مردم تونس طرفدار و علاقمند شیعیان بوده اند. به عنوان مثال پس از واقعه کربلا، قیام های بسیاری در گوشه و کنار جوامع اسلامی اتفاق افتاد که قیام های خون خواهانه تونس نیز یکی از این اقدامات بوده است.
محمد عزوز در ادامه به نقش شیخ تیجانی و جنبش احیاء تونس در جهت بهبود اوضاع شیعیان اشاره کرد و افزود:  در دوران معاصر، حرکت شیعه جعفری از دهه ۷۰ میلادی و در زمان شیخ تیجانی و پس از سفر وی به عراق، بار دیگر آغاز شد و نور شیعه در شمال آفریقا و تونس توسط او روشن و موجب احیاء حرکت شیعه در این منطقه شد؛ بنابراین از این دهه، حرکت روشنگری و بصیرت آغاز شد و مردم با رجوع به شیخ تیجانی یا بر اساس خودآگاهی خود و بدون تعصب، و به جنبش روشنگری پیوستند و این شرایط مطلوب تا زمانیکه وهابیان افراطی وارد تونس شدند، ادامه داشت. در سال ۲۰۱۱ و پس از انتفاضه تونس، این افراد وارد تونس شدند و بر علیه مناسک، آیین ها و... شورش کنند و به کتاب سوزی، تخریب مقامات اهل بیت (ع) و امامزاده ها، تکفیر شیعیان، انتقامجویی از شیعیان، تخریب مساجد و حسینیه ها، بازنشستگی اساتید شیعه و... پرداختند.
این استاد دانشگاه با برشمردن انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه ای روشن در احیاء تفکر شیعی انقلابی، خاطرنشان کرد: یکی دیگر از نقطه های روشن در زمینه شیوع شیعه و تفکر شیعی، انقلاب اسلامی ایران است که موجب شد که جوانان به مطالعه کتاب های امام خمینی (ره)، شهید مطهری و دکتر شریعتی ترغیب شده و با تفکر شیعی انقلابی آشنا شوند که این موجب ایجاد موج جدید گرایش شیعه در تونس شد و این حرکت تا جایی ادامه پیدا کرد که پس از انقلاب اسلامی تا کنون، کسانی که در تونس به مذهب تشیع گرایش دارند را "خمینیون" می نامند.
وی در ادامه پیرامون خاستگاه و شیوع حرکت های تکفیری در شمال آفریقا یادآور شد: حوادث پس از سال ۲۰۱۱، از طرفی جریان های افراطی را دامن زد و موجب ورود آن ها به فضای سیاسی شد و در مقابل نیروهای شیعه و آزادیخواه نیز به میدان آمدند و فعالیت آن ها تا جایی پیشرفت کردند که جمهوری اسلامی را به آن ها متهم کردند و این در حالی است که جریان های تکفیری به شدت مورد انواع حمایت ها از سوی مستکبرین جهان هستند. ناگفته نماند که حرکت های شیعی در الجزایر با قدرت بیشتری نسبت به تونس در جریان است و جمعیتی ۵۰۰ هزار نفری در این کشور برای تفکر شیعی مبارزه می کنند و بسیاری از انقلابیون تونس و الجزائر به پایگاه های فکری شیعه بسیار مقید هستند و این مساله موجب ایجاد مراکز فرهنگی و تفکری شیعه در الجزائر و تونس شده است.
وی درمورد بازتاب حضور مردم الجزائر در مراسم اربعین و برخورد دولت با آن ها اظهار کرد: حرکتی که ادریسی ها در جهت ترویج تشیع در شمال آفریقا آغاز کردند هم اکنون احیاء شده است.که این مساله موجب بازتاب های ضد شیعی شده به عنوان مثال ۴۰۰ نفر از شیعیان الجزائر که برای پیاده روی اربعین به کربلا رفته بودند، دستگیر و مورد بازجویی قرار گرفتند و حتی لایحه قانونی در پارلمان الجزائر در دست تصویب است که در خلال آن مخالفت ها و مبارزات ضدشیعی افزایش خواهد یافت.
دکتر محمد عزوز در پایان از نقش مهم علماء شیعه و اساتید دانشگاه سخن گفت و افزود: ما باید حساب حکومت ها را از ملت ها جدا کنیم و حکومت ها در حمایت شدید مالی به ویژه از سوی عربستان قرار می گیرند و بسیار تلاش می کنند تا در مقابل این حرکت ها بایستند اما ملت ها حرکت خود را انجام می دهند و این روشنگری وظیفه پژوهشگران و استادان دانشگاه است و بنده در ده سال تدریس بسیار تلاش کردم تا تشیع و زندگی اهل بیت (ع) را به دانشجویان بشناسانم و ما خدا را برای وجود اهل بیت (ع) شاکر هستیم و در این مسیر استوار خواهیم بود.