حضرت علی(ع) آینه ای از تمامی مفاهیم والا و ارزشمند است که تحقق آن در یک انسان به نظر دست نیافتنی است اما او برای بشریت گواهی شده که نتوانیم از زیر بار این مسئولیت سنگین شانه خالی کنیم. از همین سو، شاعران شیفته این جلوه گاه زیبا انسانیت شدند و با زیباترین و خیالانگیزترین ابزار بشریت یعنی شعر این الگو کامل را برای همگان بازگو کردند تا به تکرار آن، راه دستیابی به آن را بجویند.
مینا چوپانی /سرویس هنر خبرگزاری رضوی
حضرت علی(ع) اسطوره مانا و دست یافتنی بشریت است؛ حد غایی که انسان از خویشتن انتظار دارد. تمامی وجوه زندگانی حضرت الگویی است برای رسیدن به حد مطلوبی از خوبیها. چه آن زمان که در قامت یاری دیرینه همراه پیامبر اسلام گام برمیدارد و دلاورانه برای اسلام شمشیر میزد، چه در قامت همسر حضرت فاطمه(س) که میشود مرد نمونه مهربان و چه در قامت پدری یکتا. چه آن سالها که سکوت اختیار می کند و اسوه ای از صبر و زهد می سازد و چه چهار سال شهریاریش که شهریاری پر عدل و مساوات است. حضرت علی(ع) آینه ای از تمامی مفاهیم والا و ارزشمند است که تحقق آن در یک انسان به نظر دست نیافتنی است اما او برای بشریت گواهی شده که نتوانیم از زیر بار این مسئولیت سنگین شانه خالی کنیم. از همین سو، شاعران شیفته این جلوه گاه زیبا انسانیت شدند و با زیباترین و خیالانگیزترین ابزار بشریت یعنی شعر این الگو کامل را برای همگان بازگو کردند تا به تکرار آن، راه دستیابی به آن را بجویند.
مدیحه سرایی ابزاری برای اعتراض
از دیرباز شاعران پارسی گو محبت و ارادت خویش به خاندان حضرت محمد(ص) را در اشعارشان منعکس کردند. با جست و جو در میان اشعار به جای مانده در زبان فارسی، به جا است «کسایی مروزی» را اولین شاعر مرثیه گوی پارسی زبان بدانیم. به این معنا که پیش از کسایی از هیچ شاعر پارسی زبانی در رثای شهدای کربلا و مدح حیدر کرّار به صورت مکتوب در دست نیست.
مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر
بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار
آن کیست بدین حال که بوده است و که باشد
جز شیر خداوند جهان، حیدر کرّار
این دین هدی را به مثل دایرهای دان
پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار
علم همه عالم به علی داد پیمبر
چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار
پس از کسایی شاعران بسیاری از ارادتشان به حضرت علی(ع) سخن گفته اند و چه بسا از میان فضایل کثیر حضرت، متناسب با روح زمانه خویش بر بعدی از زندگی ایشان متمرکز شدند که از این منظر می توان شاعران قدیم را مورد تقسیم بندی قرار داد. به طور کلی مهمترین موضوعاتی که شاعران از وجوه زندگی مولا متقیان دست مایه سرایش شعر قرار دادند شامل دلاوریها و شجاعت، ولادت در کعبه، غدیر خم و فضیلتهای اخلاقی ایشان است.
با وجود ابعاد گسترده زندگانی بزرگوار، شاعران قرون سوم تا ششم هجری که به فضاسازی حاکمان اموی و عباسی در جامعه اعتراض داشتند، بر آن شدند تا با ابزار آهنگین شعر خط بطلانی بر این بی عدالتی و نادیده انگاری بکشند و بر حقانیت حضرت گواهی دهند. تلاشها در طی قرنها به ثمر می نشیند و دیگر جای تردیدی به همراهی این یار دیرینه پیامبر نیست.
تبلور زهد و اخلاق علوی در شعر
حال در قرون بعدی به ویژه قرن شش و هفت هجری نوبت میرسد که ابعاد اخلاقی و زاهد منشانه مولا متقیان روشنی بخش زندگی مردم شود. «ناصر خسرو» نخستین شاعری است که انکار ولایت و وصایت حضرت علی را ستم و مانع هدایت دانست.او همچنین با بهره گیری از روایات و احادیث منسوب به حضرت علی(ع) زهد و اخلاق علوی را ترویج کرد.
علی از تبار رسول است و نیست مگر شیعت حق تبار علی
شریعت کجا یافت نصرت مگر ز بازو ری خنجر گداز علی
ترسیمی اغراق آمیز، الگویی دست نیافتنی
بیشترین اشعاری که درباره امام علی و سایر ائمه اطهار (ع) در زبان فارسی به ثبت رسیده است، به دوران صفویه برمیگردد که آن را باید در رسمی شدن مذهب شیعه و حمایت شاهان صفوی از شاعران جست و جو کرد. به تبع این حمایتها و تعصب مذهبی در میان پادشاهان صفوی با محتوای اغراق آمیز در این دوره مواجه می شویم. محمد کاظم کاظمی از شاعران معاصر خراسان در این باره معتقد است: « به تبع جریانهای سیاسی و اعتقادی، با یک مرحله اثبات حقانیت آغاز میشود. ولی اینبار، شاعران نیز به بیانهای کلی و اغراقآمیز روی میآورند. بر مبنای این شعرها، سیمایی که از حضرت ترسیم میشود، یک سیمای بسیار ملکوتی و نورانی است، ولی آنقدر ملکوتی که دیگر برای انسانهای زمینی خط دهنده نیست. این سیما را فقط باید ستود و تقدیس کرد ولی نمیتوان الگو قرار داد، چون حاوی چیزهایی است که برای انسانهای معمولی قابل وصول نیست و در نتیجه، انسانهای معمولی، هیچگاه زمینۀ الگوپذیری از ایشان را در خود نمیبینند.»
چند بیت زیر از قصیدهای از عبدالقادر بیدل از شاعران سبک هندی در قرن 11 هجری است.
نگه دریوزه کن تا بینی آن آیات قدرت را
به دلها گوش نه تا بشنوی آواز قرآنش
دو طاق منظر رحمت، خم محراب ابرویش
دو مصراع در علم نبی لبهای خندانش
ترحّمآفرین، ذاتش؛ شفاعتپرور، اخلاقش
کرمتصویر، الطافش؛ نجاتایجاد، احسانش
زبان گبر اگر در دیر، نام شرم او گیرد
کند آتش عرق چندان که گرداند مسلمانش
لب بت گر به تصدیق کمالش یاعلی گوید
به نوری آشنا گردد که آرد کعبه ایمانش
علی، اسطورهای دست یافتنی
دیگر به نزد شاعران معاصر می رویم که اشعارشان آینهای از دلدادگی و ارادتشان به شهید محراب است. در این دوره ضمن توصیفی از زندگانی ایشان تلاش میشود به مفاهیم عمیقتری از دین و سیره امیرالمومنین در مدایح منعکس شود.
سردمدار شعر نو، نیما یوشیج که بر اساس برخی اظهارنظرات او را چهرهای غیرمذهبی میدانند؛ گرچه بر خلاف این نظر در طی نامهای به پسرش خود را حامی پاک و بیریا مظلومیت میداند که عقایدش را بر اساس اعتقادات مذهبی اش بنا میکند. او با روحیه پاک طینت و انسانی اخلاقمند از ارادتمندان حضرت علی(ع) به شمارمی آید.
گفتی ثنای شاه ولایت نکرده ام
بیرون ز هر ستایش و حد ثنا علی ست
چونش ثنا کنم که ثنا کرده ی خداست
هر چند چون غُلات نگویم، خدا علی ست
شاهان بسی به حوصله دارند مرتبت
لیکن چو نیک در نگری پادشاه علی ست
گر بگذری ز مرتبه ی کبریای حق
بر صدر دور زودگذر کبریا علی ست
بسیار حکم ها به خطامان رود ، ولی
در حق آن که حکم رود بی خطا علی ست
گر بی خود و گر بخود، اینم ثناش بس
در هر مقام بر لبم آوای یا علی ست
غزل معروف «علی ای همای رحمت» از محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به «شهریار» در خاطرهمان ثبت شده است به گونه ای که با نام حضرت، شعر او در ذهنمان تداعی می شود. شهریار در خاطرات خود متذکر شده است که این غزل ناب محصول کشف و شهود عارفانه است.
علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را
که به ما سوا فکندی همه سایه ی هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین
به علی شناختم من، به خدا قسم خدا را
مگر ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ
به شرار قهر سوزد همه جانِ ما سوا را
برو ای گدای مسکین، در خانه ی علی زن
که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
به جز از علی که گوید به پسر، که قاتل من
چو اسیر توست اکنون، به اسیر کن مدارا
به جز از علی که آرد پسری ابوالعجایب
که عَلَم کند به عالم شهدای کربلا را
نه خدا توانمش خواند، نه بشر توانمش گفت
متحیّرم چه نامم شه ملک لافتی را!
سیدعلی موسوی گرمارودی از شاعران تاثیر گذار و جریان ساز حوزه شعر آیینی است. همچنین او را باید همچون زنده یاد طاهره صفارزاده از طلایه داران شعر مدرن دینی دانست. گرمارودی نیز با سرایش «در سایه سار نخل ولایت» ارادت خویش را به ساحت ملکوتی آن حضرت ابراز و شعر ناب دیگری در خاطره ها ثبت کرد. نام این شاعر با شعر « در سایه سار نخل ولایت» و « خط خون» گره خورد و مانا شد.
خجسته باد نام خداوند
نیکوترین آفریدگاران
که تو را آفرید
……
پیش از تو، هیچ اقیانوس را نمیشناختم
که عمود بر زمین بایستد…
پیش از تو، هیچ فرمانروا را ندیده بودم
که پایافزاری وصلهدار به پا کند،
و مَشکی کهنه بر دوش کشد
و بردگان را برادر باشد
آه ای خدای نیمهشبهای کوفهی تنگ
ای روشن ِ خدا
در شبهای پیوستهی تاریخ
ای روح لیلهالقدر
حتّی مَطلعِ الفجر
اگر تو نه از خدایی
چرا نسل خدایی حجاز فیصله یافته است؟
نه، بذرِ تو، از تبار مغیلان نیست…
عبدالجبار کاکایی از شاعران معاصر با نگاهی متعالی به دین و آیین مذهبی شعری غنی ارائه میدهد. او در غزلش با توصیف شهادت حضرت علی(ع) به جای ستایشگری تلاش کرده است هدایتگر باشد.
برخاست مثل کوه ز جا مولا
پل بست بین خاک و خدا مولا
چون عطر آسمانی گل پیچید
در زلف کوچه های رها مولا
یا مثل بغض بسته فرو غلتید
در گودی کبود صدا، مولا
با قطره های اشک فرود آمد
از چشم های پنجره ها، مولا
کوفه چه کرده بود که می نالید
زآن نخل های بی سر و پا مولا
ای روح بی قرار دعا، معصوم
ای خطبه بلیغ و رسا، مولا
کس غیر چاه کوفه نمی فهمید
فریاد واژگون تو را مولا
مسجد بغل گشود و قدم بگذاشت
بر چشم وعده گاه خدا، مولا
یک تکه جدا شده از شب را
بیدار کرد وقت دعا، مولا
بر سجده رفت آینه قرآن
تکرار شد در آینه ها مولا
ناگاه، سایه برق زد و محراب
فریاد زد بلند که «یا مولا»
محمد کاظم کاظمی از دیگر شاعران معاصر است که با بهره گیری از لحظه ضربت خوردن مولا متقیان راز شهادت ایشان را بیان می کند. این غزل به غایت زیبا در شب شهادت حضرت علی(ع) سروده شده است.
و قسم خورده ترین تیغ، فرود آمد و رفت
ناگهان هرچه نفس بود، کبود آمد و رفت
در خطر پوشی دیوار ندیدیم چه شد
برق نفرین شده ای بود، فرودآمد و رفت
کودکی، بادیه ای شیر، خطابی خاموش:
پدرم را مگذارید که زود آمد و رفت
از خم کوچه پدیدار شد انبان بر دوش
تا که معلوم شد آن مرد که بود آمد و رفت
از کجا بود؟ چسان بود؟ ندانستیم اش
این قدر هست که بخشنده چو رود آمد و رفت
قیصرامین پور تلاش کرده در شعرهایش از امامان اسوه بسازد نه اسطوره دست نیافتنی. او در رباعی با توصیف کرامات مولی الموحدین به شهادت شهید محراب می پردازد.
امشب سر مهربان نخلی خم شد
در کیسه نان، به جای خرما غم شد
در خانه دور، بیوه ای شیون کرد
همبازی کودک یتیمی کم شد
اثر گرافیکی از شیعه آرت