جایگاه و مفهوم شناسی مناظره
سرویس فرهنگ/ واژه مناظره واژه ای عربی و از ریشه (ن ظ ر) که اصل معنای آن دیدن با چشم است. صاحب مقاییس اللغه ضمن اشاره به این معنا اضافه می نماید که این کلمه توسعه معنایی یافته است و در نتیجه همین توسعه معنایی به مفهوم تدبر و تفکر در یک امر به کار رفته است.
مناظره در ادب فارسی به معنای جدال کردن، باهم بحث کردن، با هم سوال و جواب کردن و مجادله و نزاع با یکدیگر به کار رفته است.
از نظر معنای اصلاحی نیز، مناظره، مکالمه و گفتگویی دو طرفه است که هر یک با استدلال و ارائه براهین سعی می کند، برتری و فضیل خویش را به دیگری اثبات کند. مولف فرهنگ اصطلاحات ادبی(فارسی- اروپایی) مناظره را به عنوان (Debate) ثبت کرده و در این باره می نویسد: مناظره میان دو طرف است که راجع به مسائل اخلاقی، سیاسی، مذهبی، قانونی و غیره به تبادل نظر می پردازند و قضاوت نهایی توسط فرد سومی که بین دو طرف به حکمیت می پردازد بیان می شود.
مفهوم شناسی مناظره
راغب اصفهانی نظر را عبارت از کاوش می داند و می گوید نظر نسبت به قیاس اعم است زیرا هر قیاسی نظر است ولی هر نظری قیاس نیست. جدل و احتجاح از کلماتی هستند که گاهی به جای مناظره به کار می روند، ولی باید بین آنها تفاوت قائل شد.
جدل از لحاظ لغوی(ج د ل) جدل، جدال، مجادله و علی رغم اشتققاقات مختلف به معنای واحدی بر می گردد که عبارتست از استواری، استحکام و شدت.
مرحوم مظفر بین مناظره و مجادله فرق قائل شده و می نویسد: جدل، سختی و ستیزه جویی در خصومت و دشمنی به وسیله گفتار است که غالبا با به کار بستن نیرنگ که گاهی دور از انصاف است، همراه می شود و به همین دلیل در اسلام نهی شده است به ویژه در ایام حج پس کسی که در این ماه ها حج را( به واسطه احرام بستن بر خود) واجب ساخت(بداند که) در( حال احرام) حج، بد زبانی و آمیزش با زنان و گناه و مجادله در سخن(روا) نیست.
در اصطلاح، جدل دارای دو مفهوم است؛ یکی کلی و مطلق که در تمام علوم به کار می رود و دیگری مفهومی خاص که مراد از آن یکی از اقسام صناعات خمسه منطق است که عبارتند از: برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر پس جدل به یک معنا از فروع علم مناظره است و در اصطلاحات فقهی به کار می رود و در معنای دیگر، از گونه های غیاث در علم منطق است البته جدل به طور کلی در اسلام حرام نشده است بلکه طبق آیات و روایات به جدال احسن با مخالفان و معارضان، مثلا اهل کتاب تاکید شده است.
به عنوان نمونه امام صادق(ع) در پاسخ شخصی که تصور می کرد جدال به طور کلی حرام و ممنوع است فرمود: جدال به غیر احسن در اسلام نهی شده است ولی آیا نشنیده اید که قرآن می فرماید به اهل کتاب مجادله نکنید، مگر با شیوه ای نیکوتر( مردم را) به سوی راه پروردگارت با منطقی حکیمانه و پندی نیکو دعوت کن و با آنان(مخالفان) به نیکوترین وجهه مجادله نما. اما جدال به غیر احسن که بر مسئله باطنی گفتگو کنی و به امر باطل و بیهوده ای به تو اشکال شودو از دلیلی که خداوند برایت قرار نداده بهره گیری.
این سینا معتقد است که جدال را نباید با مناظره اشتباه گرفت زیرا در مناظره دو تن که به عقیده متقابل معتقدند با بکدیگر به بحث می پردازند، بدون آنکه قصد الزام یکدیگر را داشته باشند. بلکه غرض اصلی آن ها کشف حقیقت است و همین که حق بودن یکی از طرفین نقیض معلوم شد، طرف مخالف با آن اذعان می کند ولی جدل از (فتل) به معنی تابیدن و پیچیدن می باشد، گویی دو نفر که با یکدیگر بحث می کنند، هر یک از آن ها دیگری را با رای و نظرش می پیچاند و نوعی خصومت و دشمنی در معنی جدال مستتر است.
احتججاج از دیگر کلماتی است که در این حوزه به کار می رود و معمولا از کتابهایی که به مناظرات معصومین(ع) به بزرگان دین اشاره دارد، با عنوان الاحتجاج یاد می شود، مانند الاحتجاج شخص طبرسی. احتججاج از باب افتعال به معنی اقامه حجت و دلیل برای اثبات حق می باشد و لغت به معنی دلیل و برهان است. علت نامگذاری ان به حجت، این است که از ریشه(حج) به معنای قصد گرفته شده است و دلیلی که با آن مدعا اثبات می شود، مقصود شخص احتجاج کننده است.
جایگاه مناظره
تبلیغ افکار و عقاید و روش های مختلف آن، شیوه ای مرسوم و عقلانی است که همواره مورد استفاده مکاتب مادی و معنوی بوده است. رسالت بزرگ پیامبران خدا، ابلاغ پیام سعادت بخش الهی به انسانها بوده است.
مناظره یکی ابزارهای مهم رشد فکری، شکوفایی نیروی بیان، اراده و ایمان است و یکی از بهترین روشها برای تبلیغ دین و اتمام حجت است و در دین اسلام همچون دیگر ادیان آسمانی، جنبه حیاتی از دین بوده و وسیله ای کارآمد در ابطال و دفع شبهاتی است که صاحبان مذاهب و اندیشه های انحرافی ایجاد می کنند. مناظره در فلسفه یونان به نام (طوبیقا) شناخته می شود و یکی از 5 شاخه قیاس منطقی محسوب می شود. از راههای عمده دعوت انبیا در همه دوره ها، مناظره و جدال به نیکوترین روش هاست. در این مناظرات، عاطفه، احترام انسانی، روشنگری، استدلال منطقی، قاطعیت، توکل ایمانی و ... رعایت شده است. یکی از شیوه های تبلیغ انبیا این بوده که برای دعوت قوم خود، به سخن گفتن با آنها می پرداختند و با طرح مسائل مختلف و از راههای گوناگون درصدد این بودند که قلوب مردم را نسبت به شریعت خود آماده کنند و حقانیت دعوت خود را برای آنها اثبات نمایند.
تاثیر مناظره و احتیاج در تایید جبهه حق و تضعیف جبهه باطل به قدری است که باعث بهت و سکوت جباران و مستکبران شده و آنها را از لحاظ عقیدتی و نظری خلع سلاح می کند. در جریان احتجاج حضرت ابراهیم(ع) و طاغوت زمانش(نمرود) بعد از مغلطه ای که نمرود به کار می برد و حیات و ممات بندگان را به خودش نسبت می دهد، حضرت ابراهیم(ع) با یک استدلال محسوس و کاملا منطقی، حیله ی او را خنثی کرده و نمرود ونمرودیان را مبهوت می کند.(مراجعه شود به سوره بقره آیه 258)
هارون الرشید بعد از شنیدن مناظره هشام جمله ای بر زبان راند که از اهمیت و اعتبار مناظره حکایت دارد. هارون الرشید گفت: به خدا سوگند زبان این شخص کارساز تر از صد هزار شمشیر در قلوب مردم است. با بررسی سخنان گوهربار معصومین (ع) به این نتیجه می رسیم که ایشان خود مردم را به گفتگو و عرضه آرا به عالمان ربانی و راسخان در علم دعوت می کردند تا از رهگذر این کار بهترین و سالم ترین نظر انتخاب شود، شبهات انتقادی رفع شده و موجب حیات علم و دانش گردد.
حضرت علی(ع) فرمودند: آرا و نظرات خود را بر یکدیگر عرضه دارید تا رای صحیح از آن پدید آید، همچنین ایشان در این باره فرمودند: نظریات مختلف را همچون ماستی که برای بدست آوردن کره در میان مشک می ریزند و می زنند به یکدیگر بزنید تا در اثر برخورد اندیشه ها نظر درست و متقن بدست آید.
برگرفته (با تلخیص و اضافات) از مقاله "مناظره درون دینی در اسلام با رویکرد مناظرات امام رضا(ع) "نوشته معین قربانی علمداری و سید محسن موسوی، مجموعه مقالات سیزدهمین جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، آبان ماه 1394
مناظره در ادب فارسی به معنای جدال کردن، باهم بحث کردن، با هم سوال و جواب کردن و مجادله و نزاع با یکدیگر به کار رفته است.
از نظر معنای اصلاحی نیز، مناظره، مکالمه و گفتگویی دو طرفه است که هر یک با استدلال و ارائه براهین سعی می کند، برتری و فضیل خویش را به دیگری اثبات کند. مولف فرهنگ اصطلاحات ادبی(فارسی- اروپایی) مناظره را به عنوان (Debate) ثبت کرده و در این باره می نویسد: مناظره میان دو طرف است که راجع به مسائل اخلاقی، سیاسی، مذهبی، قانونی و غیره به تبادل نظر می پردازند و قضاوت نهایی توسط فرد سومی که بین دو طرف به حکمیت می پردازد بیان می شود.
مفهوم شناسی مناظره
راغب اصفهانی نظر را عبارت از کاوش می داند و می گوید نظر نسبت به قیاس اعم است زیرا هر قیاسی نظر است ولی هر نظری قیاس نیست. جدل و احتجاح از کلماتی هستند که گاهی به جای مناظره به کار می روند، ولی باید بین آنها تفاوت قائل شد.
جدل از لحاظ لغوی(ج د ل) جدل، جدال، مجادله و علی رغم اشتققاقات مختلف به معنای واحدی بر می گردد که عبارتست از استواری، استحکام و شدت.
مرحوم مظفر بین مناظره و مجادله فرق قائل شده و می نویسد: جدل، سختی و ستیزه جویی در خصومت و دشمنی به وسیله گفتار است که غالبا با به کار بستن نیرنگ که گاهی دور از انصاف است، همراه می شود و به همین دلیل در اسلام نهی شده است به ویژه در ایام حج پس کسی که در این ماه ها حج را( به واسطه احرام بستن بر خود) واجب ساخت(بداند که) در( حال احرام) حج، بد زبانی و آمیزش با زنان و گناه و مجادله در سخن(روا) نیست.
در اصطلاح، جدل دارای دو مفهوم است؛ یکی کلی و مطلق که در تمام علوم به کار می رود و دیگری مفهومی خاص که مراد از آن یکی از اقسام صناعات خمسه منطق است که عبارتند از: برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر پس جدل به یک معنا از فروع علم مناظره است و در اصطلاحات فقهی به کار می رود و در معنای دیگر، از گونه های غیاث در علم منطق است البته جدل به طور کلی در اسلام حرام نشده است بلکه طبق آیات و روایات به جدال احسن با مخالفان و معارضان، مثلا اهل کتاب تاکید شده است.
به عنوان نمونه امام صادق(ع) در پاسخ شخصی که تصور می کرد جدال به طور کلی حرام و ممنوع است فرمود: جدال به غیر احسن در اسلام نهی شده است ولی آیا نشنیده اید که قرآن می فرماید به اهل کتاب مجادله نکنید، مگر با شیوه ای نیکوتر( مردم را) به سوی راه پروردگارت با منطقی حکیمانه و پندی نیکو دعوت کن و با آنان(مخالفان) به نیکوترین وجهه مجادله نما. اما جدال به غیر احسن که بر مسئله باطنی گفتگو کنی و به امر باطل و بیهوده ای به تو اشکال شودو از دلیلی که خداوند برایت قرار نداده بهره گیری.
این سینا معتقد است که جدال را نباید با مناظره اشتباه گرفت زیرا در مناظره دو تن که به عقیده متقابل معتقدند با بکدیگر به بحث می پردازند، بدون آنکه قصد الزام یکدیگر را داشته باشند. بلکه غرض اصلی آن ها کشف حقیقت است و همین که حق بودن یکی از طرفین نقیض معلوم شد، طرف مخالف با آن اذعان می کند ولی جدل از (فتل) به معنی تابیدن و پیچیدن می باشد، گویی دو نفر که با یکدیگر بحث می کنند، هر یک از آن ها دیگری را با رای و نظرش می پیچاند و نوعی خصومت و دشمنی در معنی جدال مستتر است.
احتججاج از دیگر کلماتی است که در این حوزه به کار می رود و معمولا از کتابهایی که به مناظرات معصومین(ع) به بزرگان دین اشاره دارد، با عنوان الاحتجاج یاد می شود، مانند الاحتجاج شخص طبرسی. احتججاج از باب افتعال به معنی اقامه حجت و دلیل برای اثبات حق می باشد و لغت به معنی دلیل و برهان است. علت نامگذاری ان به حجت، این است که از ریشه(حج) به معنای قصد گرفته شده است و دلیلی که با آن مدعا اثبات می شود، مقصود شخص احتجاج کننده است.
جایگاه مناظره
تبلیغ افکار و عقاید و روش های مختلف آن، شیوه ای مرسوم و عقلانی است که همواره مورد استفاده مکاتب مادی و معنوی بوده است. رسالت بزرگ پیامبران خدا، ابلاغ پیام سعادت بخش الهی به انسانها بوده است.
مناظره یکی ابزارهای مهم رشد فکری، شکوفایی نیروی بیان، اراده و ایمان است و یکی از بهترین روشها برای تبلیغ دین و اتمام حجت است و در دین اسلام همچون دیگر ادیان آسمانی، جنبه حیاتی از دین بوده و وسیله ای کارآمد در ابطال و دفع شبهاتی است که صاحبان مذاهب و اندیشه های انحرافی ایجاد می کنند. مناظره در فلسفه یونان به نام (طوبیقا) شناخته می شود و یکی از 5 شاخه قیاس منطقی محسوب می شود. از راههای عمده دعوت انبیا در همه دوره ها، مناظره و جدال به نیکوترین روش هاست. در این مناظرات، عاطفه، احترام انسانی، روشنگری، استدلال منطقی، قاطعیت، توکل ایمانی و ... رعایت شده است. یکی از شیوه های تبلیغ انبیا این بوده که برای دعوت قوم خود، به سخن گفتن با آنها می پرداختند و با طرح مسائل مختلف و از راههای گوناگون درصدد این بودند که قلوب مردم را نسبت به شریعت خود آماده کنند و حقانیت دعوت خود را برای آنها اثبات نمایند.
تاثیر مناظره و احتیاج در تایید جبهه حق و تضعیف جبهه باطل به قدری است که باعث بهت و سکوت جباران و مستکبران شده و آنها را از لحاظ عقیدتی و نظری خلع سلاح می کند. در جریان احتجاج حضرت ابراهیم(ع) و طاغوت زمانش(نمرود) بعد از مغلطه ای که نمرود به کار می برد و حیات و ممات بندگان را به خودش نسبت می دهد، حضرت ابراهیم(ع) با یک استدلال محسوس و کاملا منطقی، حیله ی او را خنثی کرده و نمرود ونمرودیان را مبهوت می کند.(مراجعه شود به سوره بقره آیه 258)
هارون الرشید بعد از شنیدن مناظره هشام جمله ای بر زبان راند که از اهمیت و اعتبار مناظره حکایت دارد. هارون الرشید گفت: به خدا سوگند زبان این شخص کارساز تر از صد هزار شمشیر در قلوب مردم است. با بررسی سخنان گوهربار معصومین (ع) به این نتیجه می رسیم که ایشان خود مردم را به گفتگو و عرضه آرا به عالمان ربانی و راسخان در علم دعوت می کردند تا از رهگذر این کار بهترین و سالم ترین نظر انتخاب شود، شبهات انتقادی رفع شده و موجب حیات علم و دانش گردد.
حضرت علی(ع) فرمودند: آرا و نظرات خود را بر یکدیگر عرضه دارید تا رای صحیح از آن پدید آید، همچنین ایشان در این باره فرمودند: نظریات مختلف را همچون ماستی که برای بدست آوردن کره در میان مشک می ریزند و می زنند به یکدیگر بزنید تا در اثر برخورد اندیشه ها نظر درست و متقن بدست آید.
برگرفته (با تلخیص و اضافات) از مقاله "مناظره درون دینی در اسلام با رویکرد مناظرات امام رضا(ع) "نوشته معین قربانی علمداری و سید محسن موسوی، مجموعه مقالات سیزدهمین جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، آبان ماه 1394
