قنبرخوانی آیین ۲۰۰ ساله گرمه/ سنتی برخاسته از ارادت به شهید رمضان
به گزارش خبرگزاری رضوی، رمضان متنوع‌ترین آداب و گونه گون ترین آیین‌هایی را که می‌توان تصور کرد در خویش دارد و به بیان دیگر به اندازه یا فراتر از مجموعه آداب یازده ماه دیگر سال، مراسم و مناسک وارده در کشور ایران، پیوستگی و آمیختگی شعائر و دستورات و تعالیم دین شریف اسلام با فرهنگ کهن و پشتوانه عمیق و ریشه دار مردم ایرانی سبب پیدایش و ایجاد موارد متعدد و سنن و آداب متنوع و مؤثری گشته است.
در شهر گرمه و در ایام شهادت حضرت علی (ع) که مصادف با روزهای نوزدهم، بیستم و بیست و یکم ماه مبارک رمضان است اهالی و دوستداران مولای متقیان در ماتم و حزن و اندوه فرو می‌روند و همه جا یکپارچه سیاه پوش می‌شود و تعزیه و عزاداری و سینه زنی و نوحه خوانی و اجرای مراسم قنبر خوانی می‌پردازند یکی از این مراسم‌ها در شهر گرمه «شبیه خوانی قنبر» است که در شب احیا ء ۲۱ ماه رمضان انجام می‌شود.
قنبر از یاران امام علی (ع) بود، در این شبیه خوانی مردی با در دست داشتن کشکول و تبرزین، طی مراسمی خاص و با خواندن اشعار مذهبی، حضرت علی (ع) را فریاد می‌زد و می‌طلبد. مردم نیز با گریه و سوگواری با نیت و حاجت‌های مختلف خود، مقداری پول به داخل کشکول شبیه خوان می‌ریختند.
تعداد مجالس تعزیه ۳۶۰ مجلس است که ۲۰ مجلس آن در مورد مولا امیر المومنین (ع) است، شاید جذاب ترین قسمت برنامه‌های عزاداری در این روز مراسم تعزیه‌ای با عنوان «قنبر خوانی» باشد.
معرفی قنبر غلام حضرت علی علیه السلام
قنبر غلام حضرت امیر (ع) بوده که عمری را در حضور حضرت از دل و جان خدمت کرد و در فرمان برداری از مولای خود اطاعت بی چون و چرا را روش خویش قرار داد و به این خدمت گزاری افتخار می‌کرد و ذکرش در اخبار بسیار شده و وی همان است که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در شعری فرمود:
«اِنّی اِذا اَبْصَرْتُ شَیئا مُنْکَرا / اَوْقَدْتُ ناری وَدَعَوْتُ قَنْبَرا»
او پس از امیرالمومنین (ع) این افتخار را از دست نداد و بر درگاه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) افتخار غلامی داشت. قنبر، غلام خاصّ امیرالمؤ منین علیه السّلام است.
آئین قنبر خوانی
مراسم «قنبر خوانی» پس از اتمام عزاداری و سینه زنی عزاداران حیدری در مسجد جامع آغاز می‌شود که در این تعزیه فردی در نقش قنبر به اجرای تعزیه می‌پردازد و قنبر از ابتدای حرکت به سمت خانه امام علی (ع) اشعاری در مدح و منقبت سید الأوصیاء می‌خواند و حاضران نیز با ذکر صلوات و نیز تکرار برخی ابیات او را همراهی می‌کنند و در نهایت با رسیدن به درب خانه امیرالمؤمنین با حالتی ویژه به زیارت ایشان می‌شتابد که این قسمت از برنامه معمولاً با آه و ناله و گریه شدید حضار همراه می‌شود و حالتی بسیار حزن انگیز را در محفل ایجاد می‌کند.
بدین صورت است که قنبر از صحرا باز می‌گردد. نزدیک کوفه قنبر مشاهده می‌کند شترش راه نمی‌رود. به دل قنبر الهام می‌شود مصیبتی پیش آمده‌است. چون به کوفه می‌رسد می‌بیند شهر وضع عادی ندارد و همه پریشان و مضطرب هستند. مردم تا قنبر را می‌بینند می‌گویند: «قنبر کجایی که بی آقا شدی.» قنبر بر سر زنان و گریه‌کنان با لباس سفید بلند و موهای سیاه افشان در حالی که کشکولی در دست دارد به در خانه‌ی حضرت امیر (ع) می‌رود. از آنجا که او نمادی از دوست باوفای حضرت علی (ع) بود، حضار با ورودش شروع به گریه و زاری می‌کردند و شور و حال خاصی برپا می‌شد، قنبر غلام حضرت علی (ع) در این لحظه وارد مجلس شده و جمعیت را می‌شکافد و پیش می‌آید و چنین می‌خواند:
آمده‌ام از حبش و زنگبار خدمت شاهنشه دلدل سوار
تا به رکابش بدوم بنده وار ناد علیاً علیاً یا علی...
برو ای زینب محزون و نالان رسان عرض مرا بر شاه خوبان
بگو آن مرد وفا دور تو قنبر ستادم منتظر اندر پس در
ملخصص بیاید یا نیایید هر آنکه امر باشد او نماید
مولا مولا جانم علی مولا جانم
نشستگان بر بزم عزا سلام علیکم گروه ماتم زدگان شاه و ودا سلام علیکم
بیان کنید به من امتان پیغمبر که گو نمی‌گذرد عمر ساقی کوثر
آقا سلام – مولا سلام آقا سلام – مولا سلام
آقا چه کرده‌اند به تو این قوم بی حیا از تیغ کینه فرق شما غرق خون چرا؟ چرا؟
مولا جانم مولا جانم علی مولا جانم
نشینم از غم مولا به روی خاک سر زنم کنون من محزون به سینه و بر سر
تمام شیعیان آقا ندارید بخدا علی کشته شده مولا ندارید
وای علی کشته شد شیر خدا کشته شد.
طی این مراسم، اشعاری مذهبی در بیان ویژگی‌های امام اول شیعیان از زبان قنبر خادم حضرت علی (ع) خوانده می‌شود. این مراسم با استقبال گسترده مردم برگزار می‌شود.
ابزار و اشیا وابسته در مراسم قنبر خوانی
«قنبر» که شلوار و لباس سفیدی بر تن می‌کرد، کلاه سفیدی بر سر می‌گذاشت و پاپوشی به پا داشت و کشکولی نیز در دست داشت؛ اجرای این تعزیه نیاز به صفحه آرایی خاصی ندارد و اغلب بدون هیچ صحنه از پیش تعیین شده‌ای می‌توان آن را اجرا کرد.
دایره استفاده از وسایل، متناسب با موضوع نمایش تعزیه بسیار متنوع و گسترده است، مهمترین وسایل در این نمایش کشکول و تبر زین است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی درباره آئین قنبر خوانی در این استان می‌گوید: آئین قنبرخوانی که مختص به ماه مبارک رمضان است در تاریخ ۶ دی ماه سال ۹۰ به عنوان میراث معنوی به شماره ۴۲۵ ثبت ملی شد.
حبیب یزدان پناه اظهار می‌کند: آئین قنبر خوانی مختص به گرمه در خراسان شمالی است که در شب احیا ۲۱ ماه رمضان در تمام مساجد این شهرستان اجرا می‌شود.
یزدان پناه می‌افزاید: بر اساس گفته‌های محلی تاریخچه و قدمت مراسم قنبر خوانی به چندین نسل قبل یعنی حدود ۲۰۰ سال می‌رسد.
وی تصریح می‌کند: آئین قنبر خوانی بر مواردی همچون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی، کالبدی و … تأثیرگذار است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی بیان می‌کند: در قالب این نمایش‌ها می‌توان صحنه‌های تاریخی، مذهبی، آموزه‌های دینی و اعتقادی از جمله کمک به بینوایان، خدا پرستی، اخلاص و معرفت را به نسل جدید آموخت.
یزدان پناه با اشاره به ذکر «ناد علیاً علیاً یا علی» که چندین بار در تعزیه قنبر خوانی تکرار می‌شود، می‌گوید: این تکرار و تسلسل علاوه بر آرامشی که در درون پدید می‌آید، شخص را به نوعی حضور که به زبان ساده قابل تعریف نیست می‌رساند.
وی ادامه می‌دهد: درونی شدن ارزش‌ها در جامعه و بررسی ابعاد آنها و بیان ضرورت وجودی آنها برای مردم جامعه را می‌توان به عنوان مهمترین مساله در مقابله با متزلزل شدن ارزش‌ها و جایگزینی آنها به ضد ارزش‌ها عنوان کرد.
ارزش‌های شاخص یا منحصر به فرد
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی اظهار می‌کند: حضور جمعیت انبوه در این مجلس نشانگر عشق، علاقه و ارادت اهالی به سالار شهیدان است که این جمعیت را از نقاط مختلف به این شهر کشانده و عزاداری را در منطقه زبان زد کرده است.
یزدان پناه اخلاص و عشق را رمز بقا و ماندگاری این هنر نمایشی عنوان می‌کند و می‌افزاید: در اجرای این نمایش اصول، روش و از بکارگیری جملات و وسایل غیرموجه و نادرست پرهیز شده است.
وی اضافه می‌کند: این شبیه خوانی کاملاً به صورت مردمی و از میان اهالی شکل می گرفته است.
این مسئول با ارائه پیشنهاداتی به منظور حفاظت از آئین قنبر خوانی، بیان می‌کند: شناسایی، مستندسازی، تحقیق، حفظ وضع موجود، حمایت، ترویج، ارتقا و احیا به منظور کلیت موضوع و ابزار و اشیا و مکان‌های وابسته بسیار حائز اهمیت است.
یزدان پناه می‌گوید: همچنین علاقه مند کردن جوانان و نوجوانان تمام مناطق شهرستان گرمه به این مراسم یکی از راهکارهای احیا و ماندگاری هنر اصیل و قدیمی تعزیه در گرمه است.
وی با بیان اینکه اجراهای زنده در اماکن سنتی، هنر آئینی تعزیه را گسترش و رواج می‌دهد، اظهار می‌کند: باید زمینه مادی و معنوی، اجرای نمایش جهت شبیه خوانان فراهم شود.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی تاکید می‌کند: ساماندهی گروه‌های تعزیه خوان و شناسایی استعدادها و ظرفیت‌های آنها در شهرستان گرمه فراهم شود.
یزدان پناه ادامه می‌دهد: تشکیل شورای نظارت تعزیه در بحث صدور اجرایی تعزیه و همچنین شناسایی و سامان دهی تعزیه خوان‌ها در سطح شهرستان گرمه ضروری است.
سید احمد وکیلیان پژوهشگر و مدیر مسئول فصل نامه فرهنگ مردم در مقاله‌ای درباره موسیقی رمضان می‌نویسد: «ماه رمضان ماه عبادت و وجد و سرور است. ماه مهمانی رامشگر جهان هستی، شب‌های قدر نیز با ثنا، دعا و تلاوت قرآن و مراثی و نوحه در سوگ مولای متقیان، علی (ع) جذبه و حال و هوای خاصی دارد»، بنابراین شناسایی و حفظ آئین‌های هر محدوده جغرافیایی می‌تواند نقش بسزایی در رواج و شناسایی هنر مذهبی به عنوان نماد واقعی از تجسم وفاداری را نشان دهد.
در شهر گرمه و در ایام شهادت حضرت علی (ع) که مصادف با روزهای نوزدهم، بیستم و بیست و یکم ماه مبارک رمضان است اهالی و دوستداران مولای متقیان در ماتم و حزن و اندوه فرو می‌روند و همه جا یکپارچه سیاه پوش می‌شود و تعزیه و عزاداری و سینه زنی و نوحه خوانی و اجرای مراسم قنبر خوانی می‌پردازند یکی از این مراسم‌ها در شهر گرمه «شبیه خوانی قنبر» است که در شب احیا ء ۲۱ ماه رمضان انجام می‌شود.
قنبر از یاران امام علی (ع) بود، در این شبیه خوانی مردی با در دست داشتن کشکول و تبرزین، طی مراسمی خاص و با خواندن اشعار مذهبی، حضرت علی (ع) را فریاد می‌زد و می‌طلبد. مردم نیز با گریه و سوگواری با نیت و حاجت‌های مختلف خود، مقداری پول به داخل کشکول شبیه خوان می‌ریختند.
تعداد مجالس تعزیه ۳۶۰ مجلس است که ۲۰ مجلس آن در مورد مولا امیر المومنین (ع) است، شاید جذاب ترین قسمت برنامه‌های عزاداری در این روز مراسم تعزیه‌ای با عنوان «قنبر خوانی» باشد.
معرفی قنبر غلام حضرت علی علیه السلام
قنبر غلام حضرت امیر (ع) بوده که عمری را در حضور حضرت از دل و جان خدمت کرد و در فرمان برداری از مولای خود اطاعت بی چون و چرا را روش خویش قرار داد و به این خدمت گزاری افتخار می‌کرد و ذکرش در اخبار بسیار شده و وی همان است که حضرت امیرالمؤ منین علیه السّلام در شعری فرمود:
«اِنّی اِذا اَبْصَرْتُ شَیئا مُنْکَرا / اَوْقَدْتُ ناری وَدَعَوْتُ قَنْبَرا»
او پس از امیرالمومنین (ع) این افتخار را از دست نداد و بر درگاه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) افتخار غلامی داشت. قنبر، غلام خاصّ امیرالمؤ منین علیه السّلام است.
آئین قنبر خوانی
مراسم «قنبر خوانی» پس از اتمام عزاداری و سینه زنی عزاداران حیدری در مسجد جامع آغاز می‌شود که در این تعزیه فردی در نقش قنبر به اجرای تعزیه می‌پردازد و قنبر از ابتدای حرکت به سمت خانه امام علی (ع) اشعاری در مدح و منقبت سید الأوصیاء می‌خواند و حاضران نیز با ذکر صلوات و نیز تکرار برخی ابیات او را همراهی می‌کنند و در نهایت با رسیدن به درب خانه امیرالمؤمنین با حالتی ویژه به زیارت ایشان می‌شتابد که این قسمت از برنامه معمولاً با آه و ناله و گریه شدید حضار همراه می‌شود و حالتی بسیار حزن انگیز را در محفل ایجاد می‌کند.
بدین صورت است که قنبر از صحرا باز می‌گردد. نزدیک کوفه قنبر مشاهده می‌کند شترش راه نمی‌رود. به دل قنبر الهام می‌شود مصیبتی پیش آمده‌است. چون به کوفه می‌رسد می‌بیند شهر وضع عادی ندارد و همه پریشان و مضطرب هستند. مردم تا قنبر را می‌بینند می‌گویند: «قنبر کجایی که بی آقا شدی.» قنبر بر سر زنان و گریه‌کنان با لباس سفید بلند و موهای سیاه افشان در حالی که کشکولی در دست دارد به در خانه‌ی حضرت امیر (ع) می‌رود. از آنجا که او نمادی از دوست باوفای حضرت علی (ع) بود، حضار با ورودش شروع به گریه و زاری می‌کردند و شور و حال خاصی برپا می‌شد، قنبر غلام حضرت علی (ع) در این لحظه وارد مجلس شده و جمعیت را می‌شکافد و پیش می‌آید و چنین می‌خواند:
آمده‌ام از حبش و زنگبار خدمت شاهنشه دلدل سوار
تا به رکابش بدوم بنده وار ناد علیاً علیاً یا علی...
برو ای زینب محزون و نالان رسان عرض مرا بر شاه خوبان
بگو آن مرد وفا دور تو قنبر ستادم منتظر اندر پس در
ملخصص بیاید یا نیایید هر آنکه امر باشد او نماید
مولا مولا جانم علی مولا جانم
نشستگان بر بزم عزا سلام علیکم گروه ماتم زدگان شاه و ودا سلام علیکم
بیان کنید به من امتان پیغمبر که گو نمی‌گذرد عمر ساقی کوثر
آقا سلام – مولا سلام آقا سلام – مولا سلام
آقا چه کرده‌اند به تو این قوم بی حیا از تیغ کینه فرق شما غرق خون چرا؟ چرا؟
مولا جانم مولا جانم علی مولا جانم
نشینم از غم مولا به روی خاک سر زنم کنون من محزون به سینه و بر سر
تمام شیعیان آقا ندارید بخدا علی کشته شده مولا ندارید
وای علی کشته شد شیر خدا کشته شد.
طی این مراسم، اشعاری مذهبی در بیان ویژگی‌های امام اول شیعیان از زبان قنبر خادم حضرت علی (ع) خوانده می‌شود. این مراسم با استقبال گسترده مردم برگزار می‌شود.
ابزار و اشیا وابسته در مراسم قنبر خوانی
«قنبر» که شلوار و لباس سفیدی بر تن می‌کرد، کلاه سفیدی بر سر می‌گذاشت و پاپوشی به پا داشت و کشکولی نیز در دست داشت؛ اجرای این تعزیه نیاز به صفحه آرایی خاصی ندارد و اغلب بدون هیچ صحنه از پیش تعیین شده‌ای می‌توان آن را اجرا کرد.
دایره استفاده از وسایل، متناسب با موضوع نمایش تعزیه بسیار متنوع و گسترده است، مهمترین وسایل در این نمایش کشکول و تبر زین است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی درباره آئین قنبر خوانی در این استان می‌گوید: آئین قنبرخوانی که مختص به ماه مبارک رمضان است در تاریخ ۶ دی ماه سال ۹۰ به عنوان میراث معنوی به شماره ۴۲۵ ثبت ملی شد.
حبیب یزدان پناه اظهار می‌کند: آئین قنبر خوانی مختص به گرمه در خراسان شمالی است که در شب احیا ۲۱ ماه رمضان در تمام مساجد این شهرستان اجرا می‌شود.
یزدان پناه می‌افزاید: بر اساس گفته‌های محلی تاریخچه و قدمت مراسم قنبر خوانی به چندین نسل قبل یعنی حدود ۲۰۰ سال می‌رسد.
وی تصریح می‌کند: آئین قنبر خوانی بر مواردی همچون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی، کالبدی و … تأثیرگذار است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی بیان می‌کند: در قالب این نمایش‌ها می‌توان صحنه‌های تاریخی، مذهبی، آموزه‌های دینی و اعتقادی از جمله کمک به بینوایان، خدا پرستی، اخلاص و معرفت را به نسل جدید آموخت.
یزدان پناه با اشاره به ذکر «ناد علیاً علیاً یا علی» که چندین بار در تعزیه قنبر خوانی تکرار می‌شود، می‌گوید: این تکرار و تسلسل علاوه بر آرامشی که در درون پدید می‌آید، شخص را به نوعی حضور که به زبان ساده قابل تعریف نیست می‌رساند.
وی ادامه می‌دهد: درونی شدن ارزش‌ها در جامعه و بررسی ابعاد آنها و بیان ضرورت وجودی آنها برای مردم جامعه را می‌توان به عنوان مهمترین مساله در مقابله با متزلزل شدن ارزش‌ها و جایگزینی آنها به ضد ارزش‌ها عنوان کرد.
ارزش‌های شاخص یا منحصر به فرد
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی اظهار می‌کند: حضور جمعیت انبوه در این مجلس نشانگر عشق، علاقه و ارادت اهالی به سالار شهیدان است که این جمعیت را از نقاط مختلف به این شهر کشانده و عزاداری را در منطقه زبان زد کرده است.
یزدان پناه اخلاص و عشق را رمز بقا و ماندگاری این هنر نمایشی عنوان می‌کند و می‌افزاید: در اجرای این نمایش اصول، روش و از بکارگیری جملات و وسایل غیرموجه و نادرست پرهیز شده است.
وی اضافه می‌کند: این شبیه خوانی کاملاً به صورت مردمی و از میان اهالی شکل می گرفته است.
این مسئول با ارائه پیشنهاداتی به منظور حفاظت از آئین قنبر خوانی، بیان می‌کند: شناسایی، مستندسازی، تحقیق، حفظ وضع موجود، حمایت، ترویج، ارتقا و احیا به منظور کلیت موضوع و ابزار و اشیا و مکان‌های وابسته بسیار حائز اهمیت است.
یزدان پناه می‌گوید: همچنین علاقه مند کردن جوانان و نوجوانان تمام مناطق شهرستان گرمه به این مراسم یکی از راهکارهای احیا و ماندگاری هنر اصیل و قدیمی تعزیه در گرمه است.
وی با بیان اینکه اجراهای زنده در اماکن سنتی، هنر آئینی تعزیه را گسترش و رواج می‌دهد، اظهار می‌کند: باید زمینه مادی و معنوی، اجرای نمایش جهت شبیه خوانان فراهم شود.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در خراسان شمالی تاکید می‌کند: ساماندهی گروه‌های تعزیه خوان و شناسایی استعدادها و ظرفیت‌های آنها در شهرستان گرمه فراهم شود.
یزدان پناه ادامه می‌دهد: تشکیل شورای نظارت تعزیه در بحث صدور اجرایی تعزیه و همچنین شناسایی و سامان دهی تعزیه خوان‌ها در سطح شهرستان گرمه ضروری است.
سید احمد وکیلیان پژوهشگر و مدیر مسئول فصل نامه فرهنگ مردم در مقاله‌ای درباره موسیقی رمضان می‌نویسد: «ماه رمضان ماه عبادت و وجد و سرور است. ماه مهمانی رامشگر جهان هستی، شب‌های قدر نیز با ثنا، دعا و تلاوت قرآن و مراثی و نوحه در سوگ مولای متقیان، علی (ع) جذبه و حال و هوای خاصی دارد»، بنابراین شناسایی و حفظ آئین‌های هر محدوده جغرافیایی می‌تواند نقش بسزایی در رواج و شناسایی هنر مذهبی به عنوان نماد واقعی از تجسم وفاداری را نشان دهد.
