۰
تاریخ انتشار
دوشنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۷ ساعت ۱۹:۵۷

تکم، پیام آور بهار

سعید نوریان، فعال فرهنگی
تکم، پیام آور بهار
خبرگزاری رضوی، به هنگامی که برف ها در سینه کوه همیشه سربلند و سرافراز سبلان، آب شده و بصورت رودها در سرزمین پهناور آذربایجان جاری می شود، صدای تکم و ­تکم چی ها نیز در شهرها و روستاهای این خطه گل آذین می پیچید که تکم چی یا تکم گردانان با زبان شیرین و آهنگین خوش، به مردم آمدن بهار را نوید می دهند و خلق را برای پاک کردن کینه از دلها و گرد و غبار از خانه های شان دعوت می کنند. تکم و تکم گردانی یکی از آیین ها و نمایش های آیینی سنتی در آذربایجان است که از دیرباز در فرهنگ مردم این دیار جایگاه ویژه ای داشته است.
تکم عروسک شادی است که چون پیکی مهربان و دوست داشتنی، آمدن بهار و حلول سال جدید را نوید می دهد. اگرچه امروزه و به دلیل گسترش رسانه های مختلف دیداری، شنیداری، مجازی و مکتوب، کمتر شاهد اجرای تکم و تکم گردانی در شهرهای مختلف ایران اسلامی هستیم، اما تکم و تکم گردانی در فرهنگ عامیانه مردم خطه گل آذین آذربایجان و بویژه اردبیل از چنان جایگاهی برخورداراست که علیرغم گسترش رسانه های مختلف و سرگرمی مردم با کتاب، روزنامه و مجله، تلویزیون، رادیو، اینترنت، شبکه های مجازی و سینما و تئاتر، بازهم به عنوان یک نمایش آیینی و سنتی مورد توجه قرار گرفته است.
در سال های اخیر و به بهانه پایان سال و حلول دوباره خورشید بهاری به همت سازمان های مردم نهاد، اداره کل فرهنگ و ارشاداسلامی، صداو سیما، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، حوزه هنری و شهرداری های شهرهای مختلف، حرکت های ارزنده ای در جهت احیای این گونه نمایشی در سطح کشور به ویژه استان های آذری نشین شده است.
قدیمی ها به یاد دارند که تکم خوانی و تکم گردانی از 20 روز مانده به عید نوروز شروع می شد و تا مراسم چهارشنبه سوری ادامه داشت و امروز هم در برنامه ها و مناسبت های مختلف و خصوصا" در روزهای پایانی سال، به همت هنرمندان ساعی در حوزه فرهنگ عمومی، به اجرا در می آید. اصلی ترین عنصر در این آیین نمایشی، تکم (takam)، یک عروسک چوبی سنتی است. واژه تکم از دو بخش «تکه» و «م» تشکیل شده است.
«تکه » در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل است که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محلهای معین هدایت می کند و «م» ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و «تکم» در واقع به معنی «بز نر من» است و  به کسی هم که تکم را می رقصاند و می گرداند، « تکم چی » می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند. روی  این عروسک چوبین را­ با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آئینه تزیین می کنند. هر یک از تزئینات تکم برای خود علت­ و فلسفه خاص خود را داشته است. مثلا زنگوله و سکه برای ایجاد سروصدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود آورد. اینکه به دو طرف عروسک( طرفین شکم عروسک) آئینه نصب شده است، برای نمایش روشنایی و صفا است.
درساخت تکم، همیشه از رنگ قرمزبرای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می شود. این نوع استفاده از رنگ قرمز هم شاید به این دلیل است که در آذربایجان قدیم، لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد. تکم گردانی جزو حرفه های گوسانی( گوسان ها، خنیاگرانی بودند که اشعاری حاوی داستان های پادشاهان و قهرمانان را همراه با آوای موسیقی می خوانده اند.) و به صورت هنری بوده که از نسل به نسلی دیگر و از پدر به پسر به ارث می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه منتقل می شده است.
تکم، عروسکی است به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می شود. این بز، روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط دارد، قرار می گیرد که چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می گذرد. تکم چی، چوب را بدست گرفته و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند. سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی، نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می آورد.
مردم این دیار بر اساس یک اعتقاد و باور دینی، معتقدند عید غدیر خم سالروز آغاز ولایت و امامت حضرت علی ابن ابیطالب (ع)، مصادف با نوروز و اول سال شمسی بوده است وبه سبب ارادت و عشقی که به خاندان رسول مهربانی ها، حضرت محمد (ص) داشته و دارند، عید نوروز را با تقارن نیکش با عید غدیر خم، رنگ مذهب به جشن های آن داده و این سنت نیک را زنده نگه داشته اند و به همین مناسبت است که تکمچی ها در اول اشعارشان، خلافت حضرت علی (ع) را با اشعار و آهنگی خاص اعلام کرده و در منقبت امامان معصوم علیهم السلام و نیز از خون خواهی و خروج مختارثقفی یاد می کرده اند.
بهار آمد بهار آمد خوش آمد  
علی با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرین به بار آمد خوش امد
سیزون بو تازه بایراموز مبارک(این عید نو مبارک)
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک(ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
جناب جبرئیل نامه گئتیردی
گتیر جئگین پیمبره یئتیردی
مبارک قوللارین گویه گوتیردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(جناب جبرائیل پیامی و نامه ای آورد. به محض آوردن نامه، آنرا به پیامبر گرامی اسلام تقدیم کرد. حضرت پیامبر هم، وقتی پیام الهی را دریافت کرد، دستهایش را بر آسمان برداشت که این عید نو مبارک. ماهتان، سال تان، هفته تان، روزتان مبارک)        
امیرالمومنین تخته چخاجاق
یزیدون
تکمچی ها، پس از مدح امامان، باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت امام حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای­ خونخواهی حضرت سید الشهدا(ع) نسبت می دهند.
بوینونا نوخدا وراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(حضرت علی علیه السلام  بر تخت ولایت خواهد نشست و برگردن یزید افسار خواهد زد و به واسطه ولایت و خلافت با عدل و عدالت آن امام همام، جای آب در رودها، شربتهای شیرین جاری خواهد شد. این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان و روزتان مبارک) 
جناب امیر، فقیرالر آغاسی
محمد دور، علینون قین آتاسی
امام حسن، امام حسین باباسی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(حضرت علی علیه السلام، امیر فقراست، حضرت محمد (ص) هم پدر زن حضرت علی است، حضرت علی (ع)، پدر امام حسن و امام حسین علیهماسلام است. این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
علی زین العباد سجاد رحمان
محمد باقر اعلام قرآن
او دوزلیگده آی صادق یازیلان
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(حضرت امام زین العابدین علیه السلام، سجده کننده حضرت رحمان است. حضرت امام محمد باقر(ع)هم اعلام و نشر کننده قرآن است. حضرت امام صادق (ع) هم در راستی و صداقت به صادق آل محمد (ص) مشهور است. این عید نو تان مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
دوشن حقه گورا زندانه موسا
غریبلر ضامنی علی الرضا
محمد و علی نقی اولیا
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(حضرت  امام موسی کاظم (ع) برای دفاع از حق و حقیقت زندانی شده است، حضرت امام رضا (ع)، ضامن و پناه غریبان است، حضرت محمد تقی و علی النقی علیهماسلام هم از اولیای الهی هستند، این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
حسن دور عسگری اون بیر ­اماموز     
 محمد مهدی صاحب زمانوز
بولاردان غیرینه یئتمز گمانوز
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(یازدهمین امامتان، حضرت امام حسن عسگری است. حضرت محمد مهدی (عج) هم صاحب زمانتان است. به کسی غیر از اینها امید نمی بندید.
این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
همانطوری که عرض شد، در اشعار تکمچی ها فقط از فرا رسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه علاوه بر  موارد مذهبی و مناسبت های اسلامی، به موارد انتقادی و اجتماعی نیز اشاره شده است. تکمچی ها، پس از مدح امامان، باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت امام حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای­ خونخواهی حضرت سید الشهدا(ع) نسبت می دهند.
طوطی قوشی نه قالخیرسان هوایه
ترحم ائیلیون سیز بینوایه
گلن بایرام گئدرسوز کربلایه
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(ای مرغ طوطی، برای چه می خواهی اوج بگیری و در آسمان ها پرواز کنی؟  شما بر این بینوایان ترحم کنید، شما عید سال آینده به کربلای معلا مشرف می شوید.این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
مختار اوتی یاندیردی داماآتدی
خبر اهل مدینه، شاما چاتدی
جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(مختارثقفی آتشی را روشن کرد و بر روی بام انداخت. خبر به اهل مدینه و شام رسید. جماعت جهد کردند و به مراد خود رسیدند، این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
مختار ایکی قومی بیر ئیلر جنگی
یومورتا بویییون بیر نئچه رنگی
شیرین لیک ائیلیون آتون فشنگی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(مختار ثقفی دو قوم  عجم و عرب را متحد می کند و برای اقامه حکومت اسلامی با دشمنان می جنگد. تخم مرغ ها را به نشانه شادی به چند رنگ مزین کنید .شادی کنید و تیراندازی کنید و فشنگ بیاندازید. این عید نو مبارک باشد.ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)       
در اشعار تکمچی ها به مسایل روستایی و شهری و نیز فرهنگ، آداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می شود:
بیزیم یئرده یومورتانی یویارلار
اونو دونوب یددی رنگه بویارلار
یئدیسین ده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(در محل سکونت ما، تخم مرغ را می شویند و آنرا به هفت رنگ می آرایند و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند. این عید نو  مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)                    
بیزیم یئرده قوهون قارپوز اکللر
اونی تامام شهرلره توکللر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکللر
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز، گونوز مبارک
(در دیار ما خربزه و هندوانه می کارند. آنها را به تمام شهرها می فرستند. خیلی ها حسرت فرا رسیدن سال نو را می کشند. این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
آخشاما یئمیشم بادام، پوسته
دیلوزی قویاسوز دوداقوز اوسته
صاباح چرشنبه دی گئدوز  نوو اوسته
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتئوز،گونوز مبارک
(برای وعده شام، بادام و پسته خورده ام. زبانتات را بگذارید روی لب هایتان. فردا چهارشنبه سوری است. بروید روی ناو. این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
یکی از رسم های چهارشنبه  آخر سال، پریدن از از روی آب است. در صبح این روز، هرکس که زودتر از خواب بلند شد، به سد ناو«ناواوستی» می رود
تکمچی ها در اول اشعارشان، خلافت حضرت علی (ع) را با اشعار و آهنگی خاص اعلام کرده و در منقبت امامان معصوم علیهم السلام و نیز از خون خواهی و خروج مختارثقفی یاد می کرده اند.
و از روی آب هم مانند آتش می پرد و کوزه و لیوان سفالی نو خود را از آب نهر پرکرده و به خانه می برد و چهر گوشه خانه را با این آب، جارو می کند
کربلا یولوندا سالدردیم گونبز
اوخودوم قرآنی، دئدیلر بیلمز
سنه قربان اولدوم گوزه گورونمز
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
(گفتم در را کربلا، بر روی مکانی مقدس گنبدی بسازند. قرآن را خواندم، گفتند بلد نیست. فدایت شوم ای آنکه از نظرها غتیبی و به چشم دیده نمی شوی. این عید نو مبارک. ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
کربلا یولوندا سالریدیم حامام
اوخودم قرآنی اییلدیم تامام
سنه قربان اولدم اون ایکی امام
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک
(در راه کربلا، گفتم حمامی بسازند. قرآن را خواندم و آن را تمام کردم. فدای تان شوم ای دوازده امام. این عید نو تان مبارک.  ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)
تکمچی، گاهی هم عروسک چوبی اش را مورد تعریف و تمجید قرار می دهد:
تکم تکم اوتاما
قول قیچووی قاتداما
قاباغدا بایرام گلیر
گئدیب چولده اوتاما
(بز نر من، چرا نکن و چیزی نخور، دست و پاهایت را تا نکن و یک جا نشین و حرکت کن. در آستانه عید قرار گرفته ایم. برای چرا به دشت و کوه نرو و چرا نکن. یعنی الان وقت بشارت دادن عید و شادی است نه رفتن به دشت و خوردن)
در اشعار تکم به مسایل خانوادگی، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن، رفتار اجتماعی زنان و دختران نیز با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می شود.                              
 تکم گئتدی مرنده
تاماشادی گلنده
کول تکمون باشینا
قایناناسی ئولنده
(تکم به مرند رفته است، برگشتنش تماشایی است، خاک بر سر تکم، وقتی که مادر زنش بمیرد)
 تکم گئتدی مشگینه
وعده قویدی بئش گونه
گلمدی اون بوش گونه
تکمی ائولدوردیلر
آتدیلار خان کوشکونه
(تکم به مشگین رفته است،  وعده داده بود که پنج روز دیگر می آید، اما الان پانزده روز گذشته و هنوز نیامده است. تکم را کشته اند و جسدش را انداخته اند به قصر و خانه بزرگ خان)
تکم گئتدی خان لیغا
باش قویدی یامان لیغا
تکمی اولدوردیلر
آتدیلر سامان لیغا
(تکم به خانه و قصر خان رفته است، تکم سر به شرارت گذاشته است، تکم را کشتند و آن را به کاهدان انداختند)
تکم تکم جان نیدی
قولاری مرجان نیدی
تکمه ال ورمیون
تکم ایکی جان نیئدی
(تکم جان دارد، بازوانش آراسته به مرجان است، به تکم دست نزنید، تکم دو جان دارد.)
آی منیم آلا تکم
باشیما بالا تکم
هم قول اولار ساتیلار
هم چیخار تاختا تکم
(این بز نر ابلق من، این مایه دردسر من، هم غلام و برده می شود و در بازار برده فروشان به فروش می رسد و هم بر تخت می نشیند و سلطانی می کند.)
آغ دَه وَه نین گوزلری
یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری
کبینین کسراوزلری
(چشمان شتر سفید، زانوهایشان به زمین نمی آید، دختران امروزی، عقدشان را خودشان می بندند)
فریکلر آی فریکلر
تندیر یانار کوروکلر
بوایامین قیزلاری
بالیغ اتینه یئریکلر
(مرغ های تازه رس، ای مرغ های نورس، تنور می سوزد و آتش زبانه می کشد، دخترام امروزی ویار گوشت ماهی را دارند و هوس گوشت ماهی کرده اند)
یاشیل لار آی یاشیل لار
دوداردان دیر ماشیل لار
بو ایامین قئزلاری
ار اوسته ساواشیلار
(سبزه ها آی سبزه ها، از دیوار بالا می روند، دختران امروزی سر شوهر باهم دعوا دارند)
تکمچی به در هر خانه ای که می رفت و شعر می خواند، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود، چیزی به عنوان شاباش، خلعت و انعام به او می داد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را یاد آور می شد:
آی تکمین کندی وار
کمندی وار کندی وار
هر قاپودا اویناسا
 بیر نلبکی قندی وار         
(تکم ده و روستایی دارد، کمندی دارد و دهی دارد، در جلوی هر دری برقصد و شادی کند، یک نعلبکی قند پاداش ­دارد.)
تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم 
چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم          
 کسمه پایین بوتون گتیر آی خانم       
(تکم در حال مردن است، خانم جان طنابش را بیاورید، تا زورتان می رسد بارش را بیاورید، سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید)   
اشعار تکم بسیار متنوع و فراوان است. در اردبیل تکم به عنوان پیشاهنگ عید نوروز شناخته می شود و وقتی صدای تکمچی ها در کوچه و خیابان شنیده می شود؛ مردم، بخصوص بچه ها، از اینکه عید می آید خوشحال می شوند. در سالهایی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری ) و عید نوروز فاصله زیاد باشد، این فاصله اوج فعالیت تکمچی هاست. البته در ناحیه شمالی ایران و کناره های دریای خزر نیز عروسکی بنام تکم وجود دارد که گویا موجود افسانه ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر بشکل یک دیو که با تکم  در آذربایجان و بویژه اردبیل تفاوت دارد. رگه هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان مانند اراک،­ ملایر و ... دیده شده است که باید اذعان کرد کهذخاستگاه تکم آذربایجان و بخصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است. 
تکم گردانی در این سال های اخیر با اقبال عمومی مردم و مسئولین همراه بوده و در مناسبت های مختلف بویژه در آستانه حلول سال نو، با برگزاری آیین هایی در استقبال از بهار، هنرمندان تئاتر و تلویزیون با حضور در میام مردم، بخش هایی از این نمایش آیینی را اجرا می کنند.     
https://www.razavi.news/vdcaiyny.49nw015kk4.html
razavi.news/vdcaiyny.49nw015kk4.html
کد مطلب ۴۰۴۷۶
ارسال نظر
نام شما

آدرس ايميل شما