تغییرات متفاوت یک مسجد اسرارآمیز در 12 قرن
بخش اول: قرن دوم سال 156 هـ.ق وسعت مساجد جامع معمولاً متناسب با جمعیت شهر ساخته می‌شد از بنای اولیه مسجد تنها نشانه‌هایی در حفاری‌های باستان شناسی به دست آمد که در کف گنبد نظام الملک بخشی از این نشانه‌ها هویدا شد آن هم وجود یک محراب، با گچبری های ناب بود.
بخش دوم: قرن سوم هجری در زمان خلافت معتصم عباسی سال226ق شهر اصفهان نیاز به یک مسجد وسیع‌تر داشت. نتیجه آن شد که مسجد اولیه تخریب شد و مسجدی در حدود یک هکتار و پس از اصلاح جهت قبله بر پا شداین مسجد به صورت شبستانی بود.
بخش سوم: قرن چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه(مردمانی در شمال کشور) اصفهان در زمان آل بویه به عنوان یکی از مراکز فرمانروایی انتخاب شد در این زمان در مسجد جامع تغییراتی بوجود آمد و آن هم اضافه شدن یک دهانه بود.که قسمت الحاقی با ستون‌های اجری و نقوش هندسی احداث شد. ستون‌هایی که در زمان آل بویه بر مسجد اضافه شد بسیار زیبا بوده که هم اکنون هم قسمت‌هایی از این ستون‌ها قابل مشاهده است.
بخش چهارم: قرن پنجم وششم هجری دراین دوره شاهد بزرگترین تغییر در این بنا هستیم که از آن به عنوان مهم‌ترین تحول در معماری ایرانی یاد می‌شود آن فضاهای ستوندار شبستانی به چهار ایوان تغییر کرد ساخت گنبد نظام الملک در جنوب وگنبد تاج الملک در شمال بنا و 4 ایوان در دور تا دور مسجد، مساجد 4 ایوانه مختص معماری ایران بوده است در دوره سلجوقیان همان طور که گفته شد تغییرات مهمی در مسجد بوجود آمد.
گنبد نظام الملک حاصل تخریب شبستان که در جنوب مسجد ایجاد شده بود، گنبد خانه از سه جهت آزاد بوده در قسمتهای شمالی،شرقی وغربی این گنبد با دهانه‌ای بیش از 15متر و با ارتفاع حدود 30متر بر روی استوانه‌ای شکل قرار گرفته این استوانه بر روی گوشه سازی ها ساخته شده و این گوشه سازی بار گنبد را به ستون‌های هشت گانه متصل می‌کند قاعده این گنبد مربع است و در قسمتهای بالاتر ابتدا به کثیر الاضلاع و بعد به دایره تبدیل می‌شود سپس ساختمان گنبد شروع می‌شود.گنبد دارای دو پوسته آجری که پوسته خارجی ترک بندی‌ها را می‌پوشاند وقسمت بیرونی گنبد (پوسته داخلی)که در حقیقت بین ترک بندی‌ها قرار دارد. زیر گنبد در گلوگاه کتیبه‌ای به خط کوفی که نام ملکشاه سلجوقی و نظام الملک را به عنوان بانی کنبد معرفی می‌کند.
گنبدتاج الملک(گنبد شمالی) این گنبد خانه در آن زمان خارج از محوطه مسجد ساخته شده بودنه اینکه به عنوان یک ساختمان جدا ومستقل ساخته شده باشدبلکه عضوی از مجموعه بناهای حکومتی بود که قسمتهای جنوب وغرب به آن متصل بوده وقسمتهای جنوبی وشرقی آزاد بوده با توجه به شواهد به علت نداشتن محراب وآزاد بودن دهانه رو به قبله عمدتاً تشرفاتی بوده.استفاده از آجروایجادنقوش تزئینی وهندسی آجرای دیوارها باعث شده که از آن به عنوان یکی اززیبا ترین گنبدهای اسلامی یاد شودگنبدتاج الملک همانند گنبد نظام الملک با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی وسپس به شانزده ضلعی وایجاد گوشه سازی های چهار گانه وقرار گرفتن استوانه زیر گنبد به صورت دوپوسته پیوسته ساخته شده ،پوسته داخلی یک طرح هندسی بی نظیری ست که در بناهای دیگر به ندرت می‌توان دید در گلو گاه گنبد کتیبه‌ای است به خط کوفی که تاریخ ساخت گنبد را به 481ق وبانی آن را تاج الملک معرفی می‌کند.
ایوان شمالی(درویش) ساخت این ایوان تعدادی از ستون ها و دهانه‌های شبستان شمالی مسجد تخریب و به جای آن ایوان درویش ساخته شده انتهای شمالی این ایوان با دیوارشمالی خشتی مسجد قرن سوم مطابقت دارد ایجاد ایوان و تزئین بدنه آن دیرتر از سه ایوان دیگر بوده. انتهای شمالی این ایوان با راهرویی به فضای گنبد مرتبط بوده بعداً با ایجاد شبستان ستوندار این راهرو برچیده شده.
ایوان جنوبی (صاحب) برای ایجاد ارتباط بین حیاط و گنبد خانه ساخته شده ایجاد ایوان این امکان را می‌دهد که فضای سرپوشیده بزرگتری برای نمازگزاران ایجاد کند ورود به گنبد خانه از طریق این ایوان صورت می‌گرفت پوشش ایوان دولایه است، لایه بیرون پوشش ایوان ولایه داخلی به صورت طاق تزئینی است.استفاده از آجر وکاشی برای تزئین. برروی جرزهای طرفین ایوان دو مناره وجود داشته. بدنه مناره‌ها با کاشی پوشیده است واکثرا ٌکارهای تزئینی وکتیبه های این ایوان مربوط به دوره صفوی است.
ایوان شرقی(شاگرد) در ضلع شرقی حیاط مسجد قرار گرفته که انتهای شرقی فضای این ایوان به دیوار خشتی مسجد قرن سوم منتهی می‌شود.برای ساخت آن تعدادی از ستو نهای مسجد قرن سوم تخریب شده واین ایوان ساخته شده قسمتهای شمالی وجنوبی ایوان برای مدتی آزاد بودولی با ایجاد دو راهرو در طرفین به شبستان‌های مجاور متصل شده سقف این ایوان دارای مقرنس‌های دوره سلجوقی بوده ولی بعد از فرو ریختن در زمان صفوی باز سازی شده. محراب وتزئینات گچبری وکتیبه ها مربوط به دوره صفوی است.
ایوان غربی(استاد) در ضلع غربی ساخته شده و این ایوان با ایوان‌های شرقی و جنوبی همزمان است و باز هم برای ایجاد آن تعدادی از ستون‌ها و دهانه های مسجد قرن سوم تخریب شده در بسیاری از جهات شبیه ایوان شرقی. مقرنس‌های طاق ایوان غربی به سبک سلجوقی و مشابه مقرنس‌های ایوان جنوبی است سطوح اولیه این ایوان کاملاً دچار تغییر شده بر فراز این ایوان یک ماًذنه ساخته شده است.
کتابخانه دور سلجوقی در جنوب شرقی مسجد به صورت شبستان ستونداروجود دارد که در زمان سلجوقیان ساخته شده. نامگذاری کتابخانه به علت اشاره مافروخی است که محل کتابخانه قدیمی مسجد را در جنوب شرقی ذکر کرده است.بعد از دوره سلجوقی دخل وتصرف ها باعث شده که به یک محوطه مخصوص نماز و عبادت تبدیل شود.
بخش پنجم دوره ایلخانی:در قسمت غربی مسجد بر دیوار شمالی محراب معروف "اولجایتو" ساخته شده است.برای ساخت این محراب از گچ استفاده شده .محراب به صورت شبستانی با ستون‌های مسجد قرن سوم که این فضا تخریب شده و یک فضای بدون ستون ساخته شد.از آثار دیگردوره ایلخانی محراب دیگری است (جنوب شرقی)که با توجه به شکل ظاهری معتقدند مربوط به همین دوره است.تغییر نمای داخل حیاط وردیف طاق نماهای قبلی به دو طبقه از دیگر تغییرات دوره ایلخانی است.
بخش ششم دوره مظفری: سلسله آل مظفر همچنان که ازآثار به جای مانده در دست وکتب مختلف تاریخی باقی مانده در اصفهان،کرمان،یزد وشیراز از قدرتی برخوردار بوده.حاکم اصفهان در زمان این سلسله محمود شاه مظفری بود که در زمان حیات او اقدامات جالب توجهی در مسجد انجام شد که مدرسه مظفری یکی از این اقدامات است. در جبهه شرقی مسجد یک مدرسه دینی ساخته شده که این مدرسه دارای یک حیاط مرکزی است و در قسمت شرقی وغربی حجرهای دو طبقه ساخته شده است در جبهه جنوبی ایوان و گنبد خانه‌ای با محراب ساخته شده .این مدرسه در دوره صفوی کاربری خود را از دست داده و متروکه و مخرروب گشته.
مسجد مصلی یکی دیگراز اقدامات دوره مظفری است ایجاد یک فضای سرباز برای برگزاری نماز در محوطه آزاد بود.که امروزه این مصلی از حالت اولیه خارج شده وب صورت شبستان زمستانی پوشیده شده است.
بخش هفتم دوره تیموری:دراین دوره حاکمان به توسعه فضاهای عبادی وتزیین مسجد پرداختند در قسمت جنوب غربی شبستانی ایجاد شد و در قسمت نمای مسجد در این دوره شاهد مرمت با کاشی و آجر هستیم .در قسمت غربی مسجد در محل مصلای دوره مظفری که بدان اشاره شد یک شبستان زمستانه ایجاد کردند وجود طاق‌های متقاطع در این قسمت مشاهده می‌شود برای جلوگیری از حرارت به داخل و بالعکس.
بخش هشتم دوره صفوی: در این دوره شاهد تعمیرات وتزئینات ایوان‌ها هستیم از جمله کاشی کاری،کتیبه‌ها و.....هستیم.
بخش نهم دوره قاجار: در این دوره به دلیل نابسامانی‌هایی که در سطوح مختلف وجود داشت بنای مهمی ساخته نشد فقط می‌توان گفت که اقدامات مرمتی صورت گرفت از جمله در سردر اصلی مسجد (البته این سردرتا به امروز سردر اصلی به حساب می‌آید گفته شده است که در فکر تغییر سر در اصلی مسجد هستند )که یکی از ورودی‌های مسجد به حساب می‌آید در اصل ورودی شرقی که مرمت‌های آن به دوره فتحعلی شاه قاجار مربوط می‌شود از دیگر اقدامات ایجاد سکوی برای برگزاری نماز مغرب وعشا در فصل تابستان ومرمت مقبره مجلسی از اقدامات مرمتی این دوره به حساب می‌آید مسجد جامع غیر از این ادوار تاریخی دارای دوره‌های دیگری است که امید است روزی فرا رسدکه برای بازدید عموم باز شود از جمله دوره اشرف افغان وزندیه؛ ناگفته نماند که در دوره پهلوی اقدامات بازخوانی کتیبه‌ها وعملیات باستان شناسی انجام گرفته است.
بخش سوم: قرن چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه(مردمانی در شمال کشور) اصفهان در زمان آل بویه به عنوان یکی از مراکز فرمانروایی انتخاب شد در این زمان در مسجد جامع تغییراتی بوجود آمد و آن هم اضافه شدن یک دهانه بود.که قسمت الحاقی با ستون‌های اجری و نقوش هندسی احداث شد. ستون‌هایی که در زمان آل بویه بر مسجد اضافه شد بسیار زیبا بوده که هم اکنون هم قسمت‌هایی از این ستون‌ها قابل مشاهده است.
بخش چهارم: قرن پنجم وششم هجری دراین دوره شاهد بزرگترین تغییر در این بنا هستیم که از آن به عنوان مهم‌ترین تحول در معماری ایرانی یاد می‌شود آن فضاهای ستوندار شبستانی به چهار ایوان تغییر کرد ساخت گنبد نظام الملک در جنوب وگنبد تاج الملک در شمال بنا و 4 ایوان در دور تا دور مسجد، مساجد 4 ایوانه مختص معماری ایران بوده است در دوره سلجوقیان همان طور که گفته شد تغییرات مهمی در مسجد بوجود آمد.
گنبد نظام الملک حاصل تخریب شبستان که در جنوب مسجد ایجاد شده بود، گنبد خانه از سه جهت آزاد بوده در قسمتهای شمالی،شرقی وغربی این گنبد با دهانه‌ای بیش از 15متر و با ارتفاع حدود 30متر بر روی استوانه‌ای شکل قرار گرفته این استوانه بر روی گوشه سازی ها ساخته شده و این گوشه سازی بار گنبد را به ستون‌های هشت گانه متصل می‌کند قاعده این گنبد مربع است و در قسمتهای بالاتر ابتدا به کثیر الاضلاع و بعد به دایره تبدیل می‌شود سپس ساختمان گنبد شروع می‌شود.گنبد دارای دو پوسته آجری که پوسته خارجی ترک بندی‌ها را می‌پوشاند وقسمت بیرونی گنبد (پوسته داخلی)که در حقیقت بین ترک بندی‌ها قرار دارد. زیر گنبد در گلوگاه کتیبه‌ای به خط کوفی که نام ملکشاه سلجوقی و نظام الملک را به عنوان بانی کنبد معرفی می‌کند.
گنبدتاج الملک(گنبد شمالی) این گنبد خانه در آن زمان خارج از محوطه مسجد ساخته شده بودنه اینکه به عنوان یک ساختمان جدا ومستقل ساخته شده باشدبلکه عضوی از مجموعه بناهای حکومتی بود که قسمتهای جنوب وغرب به آن متصل بوده وقسمتهای جنوبی وشرقی آزاد بوده با توجه به شواهد به علت نداشتن محراب وآزاد بودن دهانه رو به قبله عمدتاً تشرفاتی بوده.استفاده از آجروایجادنقوش تزئینی وهندسی آجرای دیوارها باعث شده که از آن به عنوان یکی اززیبا ترین گنبدهای اسلامی یاد شودگنبدتاج الملک همانند گنبد نظام الملک با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی وسپس به شانزده ضلعی وایجاد گوشه سازی های چهار گانه وقرار گرفتن استوانه زیر گنبد به صورت دوپوسته پیوسته ساخته شده ،پوسته داخلی یک طرح هندسی بی نظیری ست که در بناهای دیگر به ندرت می‌توان دید در گلو گاه گنبد کتیبه‌ای است به خط کوفی که تاریخ ساخت گنبد را به 481ق وبانی آن را تاج الملک معرفی می‌کند.
ایوان شمالی(درویش) ساخت این ایوان تعدادی از ستون ها و دهانه‌های شبستان شمالی مسجد تخریب و به جای آن ایوان درویش ساخته شده انتهای شمالی این ایوان با دیوارشمالی خشتی مسجد قرن سوم مطابقت دارد ایجاد ایوان و تزئین بدنه آن دیرتر از سه ایوان دیگر بوده. انتهای شمالی این ایوان با راهرویی به فضای گنبد مرتبط بوده بعداً با ایجاد شبستان ستوندار این راهرو برچیده شده.
ایوان جنوبی (صاحب) برای ایجاد ارتباط بین حیاط و گنبد خانه ساخته شده ایجاد ایوان این امکان را می‌دهد که فضای سرپوشیده بزرگتری برای نمازگزاران ایجاد کند ورود به گنبد خانه از طریق این ایوان صورت می‌گرفت پوشش ایوان دولایه است، لایه بیرون پوشش ایوان ولایه داخلی به صورت طاق تزئینی است.استفاده از آجر وکاشی برای تزئین. برروی جرزهای طرفین ایوان دو مناره وجود داشته. بدنه مناره‌ها با کاشی پوشیده است واکثرا ٌکارهای تزئینی وکتیبه های این ایوان مربوط به دوره صفوی است.
ایوان شرقی(شاگرد) در ضلع شرقی حیاط مسجد قرار گرفته که انتهای شرقی فضای این ایوان به دیوار خشتی مسجد قرن سوم منتهی می‌شود.برای ساخت آن تعدادی از ستو نهای مسجد قرن سوم تخریب شده واین ایوان ساخته شده قسمتهای شمالی وجنوبی ایوان برای مدتی آزاد بودولی با ایجاد دو راهرو در طرفین به شبستان‌های مجاور متصل شده سقف این ایوان دارای مقرنس‌های دوره سلجوقی بوده ولی بعد از فرو ریختن در زمان صفوی باز سازی شده. محراب وتزئینات گچبری وکتیبه ها مربوط به دوره صفوی است.
ایوان غربی(استاد) در ضلع غربی ساخته شده و این ایوان با ایوان‌های شرقی و جنوبی همزمان است و باز هم برای ایجاد آن تعدادی از ستون‌ها و دهانه های مسجد قرن سوم تخریب شده در بسیاری از جهات شبیه ایوان شرقی. مقرنس‌های طاق ایوان غربی به سبک سلجوقی و مشابه مقرنس‌های ایوان جنوبی است سطوح اولیه این ایوان کاملاً دچار تغییر شده بر فراز این ایوان یک ماًذنه ساخته شده است.
کتابخانه دور سلجوقی در جنوب شرقی مسجد به صورت شبستان ستونداروجود دارد که در زمان سلجوقیان ساخته شده. نامگذاری کتابخانه به علت اشاره مافروخی است که محل کتابخانه قدیمی مسجد را در جنوب شرقی ذکر کرده است.بعد از دوره سلجوقی دخل وتصرف ها باعث شده که به یک محوطه مخصوص نماز و عبادت تبدیل شود.
بخش پنجم دوره ایلخانی:در قسمت غربی مسجد بر دیوار شمالی محراب معروف "اولجایتو" ساخته شده است.برای ساخت این محراب از گچ استفاده شده .محراب به صورت شبستانی با ستون‌های مسجد قرن سوم که این فضا تخریب شده و یک فضای بدون ستون ساخته شد.از آثار دیگردوره ایلخانی محراب دیگری است (جنوب شرقی)که با توجه به شکل ظاهری معتقدند مربوط به همین دوره است.تغییر نمای داخل حیاط وردیف طاق نماهای قبلی به دو طبقه از دیگر تغییرات دوره ایلخانی است.
بخش ششم دوره مظفری: سلسله آل مظفر همچنان که ازآثار به جای مانده در دست وکتب مختلف تاریخی باقی مانده در اصفهان،کرمان،یزد وشیراز از قدرتی برخوردار بوده.حاکم اصفهان در زمان این سلسله محمود شاه مظفری بود که در زمان حیات او اقدامات جالب توجهی در مسجد انجام شد که مدرسه مظفری یکی از این اقدامات است. در جبهه شرقی مسجد یک مدرسه دینی ساخته شده که این مدرسه دارای یک حیاط مرکزی است و در قسمت شرقی وغربی حجرهای دو طبقه ساخته شده است در جبهه جنوبی ایوان و گنبد خانه‌ای با محراب ساخته شده .این مدرسه در دوره صفوی کاربری خود را از دست داده و متروکه و مخرروب گشته.
مسجد مصلی یکی دیگراز اقدامات دوره مظفری است ایجاد یک فضای سرباز برای برگزاری نماز در محوطه آزاد بود.که امروزه این مصلی از حالت اولیه خارج شده وب صورت شبستان زمستانی پوشیده شده است.
بخش هفتم دوره تیموری:دراین دوره حاکمان به توسعه فضاهای عبادی وتزیین مسجد پرداختند در قسمت جنوب غربی شبستانی ایجاد شد و در قسمت نمای مسجد در این دوره شاهد مرمت با کاشی و آجر هستیم .در قسمت غربی مسجد در محل مصلای دوره مظفری که بدان اشاره شد یک شبستان زمستانه ایجاد کردند وجود طاق‌های متقاطع در این قسمت مشاهده می‌شود برای جلوگیری از حرارت به داخل و بالعکس.
بخش هشتم دوره صفوی: در این دوره شاهد تعمیرات وتزئینات ایوان‌ها هستیم از جمله کاشی کاری،کتیبه‌ها و.....هستیم.
بخش نهم دوره قاجار: در این دوره به دلیل نابسامانی‌هایی که در سطوح مختلف وجود داشت بنای مهمی ساخته نشد فقط می‌توان گفت که اقدامات مرمتی صورت گرفت از جمله در سردر اصلی مسجد (البته این سردرتا به امروز سردر اصلی به حساب می‌آید گفته شده است که در فکر تغییر سر در اصلی مسجد هستند )که یکی از ورودی‌های مسجد به حساب می‌آید در اصل ورودی شرقی که مرمت‌های آن به دوره فتحعلی شاه قاجار مربوط می‌شود از دیگر اقدامات ایجاد سکوی برای برگزاری نماز مغرب وعشا در فصل تابستان ومرمت مقبره مجلسی از اقدامات مرمتی این دوره به حساب می‌آید مسجد جامع غیر از این ادوار تاریخی دارای دوره‌های دیگری است که امید است روزی فرا رسدکه برای بازدید عموم باز شود از جمله دوره اشرف افغان وزندیه؛ ناگفته نماند که در دوره پهلوی اقدامات بازخوانی کتیبه‌ها وعملیات باستان شناسی انجام گرفته است.
