اختصاصی/تبیین یک دیدگاه توسط استاد جامعه شناسی؛
خیابان های شهر، هویت و مناسک دینی
فاطمه بیرجندی/سرویس فرهنگ خبرگزاری رضوی، همزمان با آغاز ماه محرم و فعالیتهای مذهبی در شهر مشهد مقدس با دکتر حسن محدثی گیلوایی، جامعه شناس فرق و مذاهب دینی دقایقی با موضوع «مکانمندی امر دینی و مسألهی هویتزدایی از مکان دینی» به گفتوگو نشستیم که در ادامه متن آن را می خوانید:
لطفا در ابتدا در مورد ارتباط فعالیتهای دینی و مکانمندی آن توضیح بفرمایید.
بسیاری از تجربیات باطنی را افراد در مکان و زمان بدست میآورند که در این خصوص نظریات گوناگونی وجود دارد. برای مثال نویسندهی کتاب «مقدس و نامقدس» (میرچا الیاده) یکی از نظریهپردازان بزرگ به بحث در باب این موضوع میپردازد. نظریهی وی دربارهی مکان مقدس بر چهار محور متمرکز است: نخست داشتن کهن الگوها که ناشی از نسبت دادن پیوند آسمان و زمین است؛ مانند کعبه که در تفکر دینی تصور میرود یک کعبه در آسمان است که اتصالی با کعبه بر روی زمین دارد و موجب شکلگیری پیوند الهیاتی بین دو جهان شده است.
دوم اینکه زندگی دینی محور مکانی یا قطب متمرکزی دارد؛ مانند معبد که بسیار تعیین کننده است؛ سوم وجود اساطیر در باب مکان مقدس است که مکان مقدس را تحت تاثیر قرار می دهند و برای آن تاریخی میسازد و بدان هویت می بخشد. در نهایت، اینکه مناسک مکان های مقدس خاص می سازند.
در زندگی شهری، مکانها دارای هویت ویژه هستند که اغلب دنیویاند، بیان کرد: در ایام خاصی مانند محرم و صفر مکانهای هویتمند شهری به شکل موقت چهرهی دینی پیدا می کنند. قرار است تعریف جدیدی از مکانهای شهری ارایه میشود؛ گوشهای از خیابان شکل جدیدی به خود می گیرد و کاربری دینی پیدا میکند.
بیمکانی امر دینی چه تاثیرات اجتماعی می تواند داشته باشد؟
متاسفانه در حال حاضر بیمکانی امر دینی در ایران مشکلساز شده است، مشکلی که در این موارد پیش میآید، این است که این مکانها نمیتوانند هویت دینی پیدا کنند. این معضلی جدی برای فعالیت دینی در ایران معاصر است که گویا مکانهای ویژهی دینی برای اجرای مناسک وجود ندارد که برای مدتی خیابانها اِشغال میشود؛ اِشغال از این بابت که مردم به خاطر ترافیک و آلودگی صوتی و اشغال فضایی احساس تهاجم میکنند.
ما میتوانیم به این موضوع نگاه آسیبشناسانه داشته باشیم، این بیمکانی که در مدت زمان خاصی میخواهد هویت و ساختار جدیدی را در شهرها ایجاد کند، معمولاً موفقیتآمیز نیست. این امر برای چهره و هویت امر دینی به هیچ عنوان مناسب نیست.
باید دقت داشت که مکان، تعیین کنندهی کیفیت فعالیت دینی است. بهطور مثال مکان در عزاداری بسیار تعیین کننده است. در مطالعاتی که بنده و همکارانم در این خصوص داشتیم به این نتیجه رسیدیم که اساساً در تاریخ، مکان در عزاداری بسیار مهم است. در سدههای پیشین برای اجرای مناسک دینی مردم سعی می کردند بتوانند بهترین مکانها را داشته باشند و در این خصوص افراد و دستهها و گروههای عزاداری با یکدیگر رقابت می کردند. حتی تکایا و مساجدی به صورت اختصاصی برای مناسک ساخته میشد.
نیروهای دینی و امر دینی دارند به سمت بیمکان شدن حرکت می کنند، بیان کرد: متاسفانه امروز امر دینی از یکسو تحت تهاجم نیروهایی مانند نیروهای اقتصاد سرمایهدارانه و نیروهای تجاری سازی است و از سوی دیگر، باید به صورت موقت مکانهایی برای خود تصاحب کرده و نقش یک مزاحم را پیدا کند.
شما در سخنانی گفته بودید که اجرای مناسک دینی در فضای باز شهری، بستر کارناوالی شدن آن را به همراه خواهد داشت، لطفا بیشتر توضیح بدهید.
مناسکی که در فضاهای بسته انجام میشود، اساساً به شکل متفاوتی اجرا میشوند و امکان کنترل شدن دارند، افزود: در این فضاها تعداد جمعیت تعریف شده است و به دنبال آن کنترل بیشتری بر آن حاکم است اما زمانی که مناسک در فضاهای باز و عمومی انجام میشوند، ویژگیهایی پیدا می کنند که استعداد کارناوالی شدن به آن میدهد.
در اجرای مناسک در فضاهای باز شهری تنوع جمعیتی و فرهنگی بیشتری وجود دارد که کنترل و مدیریت آن بسیار دشوار است که این تنوع و تعدد فرهنگها و جمعیتها با خود الگوهای هنجاری متفاوتی را میآورد و انواع تعاملات و ارتباطات اجتماعی متفاوتی شکل میگیرد، روابط زنان و مردان، دختران و پسران که ممکن است الگوهای رفتاری جدیدی را ایجاد کند که با هویت و حرمت دینی ما متفاوت باشد. به همین علت این مناسک شبیه کارناوال میشود، چرا که در کارناوالها هنجارشکنی بههنجار میشود. این بیمکانی امر دینی کارناوالی شدن مناسک دینی را افزایش میدهد.
هر نوع فعالیتی باید فضای ویژهی خود را داشته باشد، خیابانها و فضاهای عمومی برای اجرای مناسک مذهبی و دینی خیلی مناسب نیستند، زیرا موجب ضربه زدن به فعالیتهای دینی میشوند و هویتهای مختلفی که مکانهای شهری دارند، در کیفیت اجرای مناسک و درک و فهم آنها و تأثیرگذاری آنها ذیمدخلاند.
باید در پاسخ به کسانی که میخواهند بهشیوهی گذشته مناسک را در فضاهای شهری اجرا کنند، بگویم که جامعهی امروز ایران با یکصد سال پیش تفاوت بسیاری دارد. این جامعه جامعهای متکثر است و از گروهها و بافتهای جمعیتی مختلفی تشکیل شده است. هر کدام از این گروهها و بافت فرهنگ و نظام ارزشی خاص خود را دارند. جامعه دیگر یکدست نیست و لذا نمیتوان انتظار داشت همه در شهر از مناسک و اجرای آن استقبال کنند. بنابراین، باید برای فعالیتهای دینی مکانهای ویژه وجود داشته باشد که از اساس برای فعالیتهای دینی ساخته شده باشند. اگر اجرای مناسک میخواهد تظاهر بیرونی داشته باشد، باید تعریف شده باشد و به شکل ناهماهنگ و نامنظم نباشد. باید مکانهای ویژه برای گونههای مختلف فعالیتهای دینی وجود داشته باشد.
بنده پیشنهاد میکنم طرح مطالعاتی با موضوع هیأتهای دینی و فعالیتهای دینی در مشهد در دستور کار قرار بگیرد چرا که اگر قرار باشد برای فعالیتهای دینی برنامهریزی صورت بگیرد، باید دیدگاههای فعالان دینی أخذ شده و سپس اقدامات اجرایی صورت بگیرد.
وضعیت شهرسازی در اطراف مکانهای مقدس مانند حرم رضوی را چگونه ارزیابی میکنید؟
در گذشته مکانهای مقدس و دینی حرمت ویژهای داشتند. لذا اجازه و امکان تجاوز به حریم مقدس داده نمیشد. اگر محل اسکانی برای زائر ساخته میشد، فاصلهها را تا مکان مقدس رعایت میکردند اما امروز هتلها مکانهای دینی را محاصره کردهاند و متجاوزانه مکان مقدس را تحت تأثیر قرار دادهاند.
جامعهی متکثر امروزی و یکپارچه نبودن جامعه تاثیرات خاص خود را در جامعه می گذارد. امروز گروههای اجتماعی متفاوتی در جامعه وجود دارند. بنابراین، ما با جمعیت فرهنگی یکپارچه مواجه نیستیم. آنها نگاه واحدی در مورد حیات دینی ندارند. آیا میخواهیم اعتبار امر دینی را مخدوش کنیم؟ باید توجه کنیم که تظاهر دینی ما در سطح جامعه به جای آسیب، سبب ارزشمندی امر دینی شود. ما اگر بهعنوان انسان دینی برای فعالیتهای دینی حرمت قائل باشیم، برای گروههای دینی مکانهای مشخصی تهیه میکنیم. وقتی مناسک به صورت عمومی به همگان در خیابان عرضه میشود، با زمانی که من به عنوان شهروند آن را انتخاب میکنم، بسیار متفاوت است. امر دینی را نباید دمدستی کنیم. باید شهروند برای شرکت در مناسک دینی فراخوانده شود.
اجرای مناسک دینی فرصتی برای جامعهپذیری دینی است تا شخصیتها و الگوهای دینی به افراد معرفی شوند و این به نفع حیات دینی در جامعه است اما در شکل کارناوالی این کارکرد مناسک بهدرستی تحقق نمییابد.
لطفا در ابتدا در مورد ارتباط فعالیتهای دینی و مکانمندی آن توضیح بفرمایید.
بسیاری از تجربیات باطنی را افراد در مکان و زمان بدست میآورند که در این خصوص نظریات گوناگونی وجود دارد. برای مثال نویسندهی کتاب «مقدس و نامقدس» (میرچا الیاده) یکی از نظریهپردازان بزرگ به بحث در باب این موضوع میپردازد. نظریهی وی دربارهی مکان مقدس بر چهار محور متمرکز است: نخست داشتن کهن الگوها که ناشی از نسبت دادن پیوند آسمان و زمین است؛ مانند کعبه که در تفکر دینی تصور میرود یک کعبه در آسمان است که اتصالی با کعبه بر روی زمین دارد و موجب شکلگیری پیوند الهیاتی بین دو جهان شده است.
دوم اینکه زندگی دینی محور مکانی یا قطب متمرکزی دارد؛ مانند معبد که بسیار تعیین کننده است؛ سوم وجود اساطیر در باب مکان مقدس است که مکان مقدس را تحت تاثیر قرار می دهند و برای آن تاریخی میسازد و بدان هویت می بخشد. در نهایت، اینکه مناسک مکان های مقدس خاص می سازند.
در زندگی شهری، مکانها دارای هویت ویژه هستند که اغلب دنیویاند، بیان کرد: در ایام خاصی مانند محرم و صفر مکانهای هویتمند شهری به شکل موقت چهرهی دینی پیدا می کنند. قرار است تعریف جدیدی از مکانهای شهری ارایه میشود؛ گوشهای از خیابان شکل جدیدی به خود می گیرد و کاربری دینی پیدا میکند.
بیمکانی امر دینی چه تاثیرات اجتماعی می تواند داشته باشد؟
متاسفانه در حال حاضر بیمکانی امر دینی در ایران مشکلساز شده است، مشکلی که در این موارد پیش میآید، این است که این مکانها نمیتوانند هویت دینی پیدا کنند. این معضلی جدی برای فعالیت دینی در ایران معاصر است که گویا مکانهای ویژهی دینی برای اجرای مناسک وجود ندارد که برای مدتی خیابانها اِشغال میشود؛ اِشغال از این بابت که مردم به خاطر ترافیک و آلودگی صوتی و اشغال فضایی احساس تهاجم میکنند.
ما میتوانیم به این موضوع نگاه آسیبشناسانه داشته باشیم، این بیمکانی که در مدت زمان خاصی میخواهد هویت و ساختار جدیدی را در شهرها ایجاد کند، معمولاً موفقیتآمیز نیست. این امر برای چهره و هویت امر دینی به هیچ عنوان مناسب نیست.
باید دقت داشت که مکان، تعیین کنندهی کیفیت فعالیت دینی است. بهطور مثال مکان در عزاداری بسیار تعیین کننده است. در مطالعاتی که بنده و همکارانم در این خصوص داشتیم به این نتیجه رسیدیم که اساساً در تاریخ، مکان در عزاداری بسیار مهم است. در سدههای پیشین برای اجرای مناسک دینی مردم سعی می کردند بتوانند بهترین مکانها را داشته باشند و در این خصوص افراد و دستهها و گروههای عزاداری با یکدیگر رقابت می کردند. حتی تکایا و مساجدی به صورت اختصاصی برای مناسک ساخته میشد.
نیروهای دینی و امر دینی دارند به سمت بیمکان شدن حرکت می کنند، بیان کرد: متاسفانه امروز امر دینی از یکسو تحت تهاجم نیروهایی مانند نیروهای اقتصاد سرمایهدارانه و نیروهای تجاری سازی است و از سوی دیگر، باید به صورت موقت مکانهایی برای خود تصاحب کرده و نقش یک مزاحم را پیدا کند.
شما در سخنانی گفته بودید که اجرای مناسک دینی در فضای باز شهری، بستر کارناوالی شدن آن را به همراه خواهد داشت، لطفا بیشتر توضیح بدهید.
مناسکی که در فضاهای بسته انجام میشود، اساساً به شکل متفاوتی اجرا میشوند و امکان کنترل شدن دارند، افزود: در این فضاها تعداد جمعیت تعریف شده است و به دنبال آن کنترل بیشتری بر آن حاکم است اما زمانی که مناسک در فضاهای باز و عمومی انجام میشوند، ویژگیهایی پیدا می کنند که استعداد کارناوالی شدن به آن میدهد.
در اجرای مناسک در فضاهای باز شهری تنوع جمعیتی و فرهنگی بیشتری وجود دارد که کنترل و مدیریت آن بسیار دشوار است که این تنوع و تعدد فرهنگها و جمعیتها با خود الگوهای هنجاری متفاوتی را میآورد و انواع تعاملات و ارتباطات اجتماعی متفاوتی شکل میگیرد، روابط زنان و مردان، دختران و پسران که ممکن است الگوهای رفتاری جدیدی را ایجاد کند که با هویت و حرمت دینی ما متفاوت باشد. به همین علت این مناسک شبیه کارناوال میشود، چرا که در کارناوالها هنجارشکنی بههنجار میشود. این بیمکانی امر دینی کارناوالی شدن مناسک دینی را افزایش میدهد.
هر نوع فعالیتی باید فضای ویژهی خود را داشته باشد، خیابانها و فضاهای عمومی برای اجرای مناسک مذهبی و دینی خیلی مناسب نیستند، زیرا موجب ضربه زدن به فعالیتهای دینی میشوند و هویتهای مختلفی که مکانهای شهری دارند، در کیفیت اجرای مناسک و درک و فهم آنها و تأثیرگذاری آنها ذیمدخلاند.
باید در پاسخ به کسانی که میخواهند بهشیوهی گذشته مناسک را در فضاهای شهری اجرا کنند، بگویم که جامعهی امروز ایران با یکصد سال پیش تفاوت بسیاری دارد. این جامعه جامعهای متکثر است و از گروهها و بافتهای جمعیتی مختلفی تشکیل شده است. هر کدام از این گروهها و بافت فرهنگ و نظام ارزشی خاص خود را دارند. جامعه دیگر یکدست نیست و لذا نمیتوان انتظار داشت همه در شهر از مناسک و اجرای آن استقبال کنند. بنابراین، باید برای فعالیتهای دینی مکانهای ویژه وجود داشته باشد که از اساس برای فعالیتهای دینی ساخته شده باشند. اگر اجرای مناسک میخواهد تظاهر بیرونی داشته باشد، باید تعریف شده باشد و به شکل ناهماهنگ و نامنظم نباشد. باید مکانهای ویژه برای گونههای مختلف فعالیتهای دینی وجود داشته باشد.
بنده پیشنهاد میکنم طرح مطالعاتی با موضوع هیأتهای دینی و فعالیتهای دینی در مشهد در دستور کار قرار بگیرد چرا که اگر قرار باشد برای فعالیتهای دینی برنامهریزی صورت بگیرد، باید دیدگاههای فعالان دینی أخذ شده و سپس اقدامات اجرایی صورت بگیرد.
وضعیت شهرسازی در اطراف مکانهای مقدس مانند حرم رضوی را چگونه ارزیابی میکنید؟
در گذشته مکانهای مقدس و دینی حرمت ویژهای داشتند. لذا اجازه و امکان تجاوز به حریم مقدس داده نمیشد. اگر محل اسکانی برای زائر ساخته میشد، فاصلهها را تا مکان مقدس رعایت میکردند اما امروز هتلها مکانهای دینی را محاصره کردهاند و متجاوزانه مکان مقدس را تحت تأثیر قرار دادهاند.
جامعهی متکثر امروزی و یکپارچه نبودن جامعه تاثیرات خاص خود را در جامعه می گذارد. امروز گروههای اجتماعی متفاوتی در جامعه وجود دارند. بنابراین، ما با جمعیت فرهنگی یکپارچه مواجه نیستیم. آنها نگاه واحدی در مورد حیات دینی ندارند. آیا میخواهیم اعتبار امر دینی را مخدوش کنیم؟ باید توجه کنیم که تظاهر دینی ما در سطح جامعه به جای آسیب، سبب ارزشمندی امر دینی شود. ما اگر بهعنوان انسان دینی برای فعالیتهای دینی حرمت قائل باشیم، برای گروههای دینی مکانهای مشخصی تهیه میکنیم. وقتی مناسک به صورت عمومی به همگان در خیابان عرضه میشود، با زمانی که من به عنوان شهروند آن را انتخاب میکنم، بسیار متفاوت است. امر دینی را نباید دمدستی کنیم. باید شهروند برای شرکت در مناسک دینی فراخوانده شود.
اجرای مناسک دینی فرصتی برای جامعهپذیری دینی است تا شخصیتها و الگوهای دینی به افراد معرفی شوند و این به نفع حیات دینی در جامعه است اما در شکل کارناوالی این کارکرد مناسک بهدرستی تحقق نمییابد.