مشاور سابق طرح جامع مشهد:
بافت پیرامونی حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از مهمترین پهنه های مورد توجه طرح جامع مشهد
به مناسبت لغو طرح نوسازی بافت اطراف حرم از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری
به گزارش خبرگزاری رضوی، از هنگامی که بر اساس تعریف رسمی و با سنجش بافت های شهری نسبت به سه شاخص صرفا کالبدی ریزدانگی، نفوذناپذیری و کم دوامی، نام فرسوده بر بعضی از آنها گذاشته شد و در این طبقه بندی تفاوتی میان بافت های تاریخی، بافت های بیش فعال مراکز مذهبی شهری، بافت های از کارافتاده و کم توان و بافت های خودروی حاشیه شهرها و انبوه سازی های پیمانکاران، گذارده نشد، بافت شهری پیرامون حرم مطهر رضوی در مشهد نیز، که از سویی پاسخگویی نیازهای بخشی از زائران و مجاوران و شاغلان، و از جانبی دربرگیرنده بسیاری از قرارگاه های فرهنگی و کانون های اجتماعی و بستر کالبدی شیوه زندگی مشهدی بود، یکجا و یکسره فرسوده انگاشته شد و از این جهت هم طرح نوسازی و بهسازی علاوه بر دوجنبه مذکور در بالا، توجیه فنی هم یافت. در حالی که واژه فرسوده به خصوص به عنوان صفتی برای بافت شهری، حاوی ارزش داوری است و بنابراین نامی شایسته برای بافت تاریخی پیرامون حرم مطهر نیست. اما از جانب دیگر، تاریخی بودن این بافت شهری نه معلول وجود تک بناهای کهن و گاهی ارزشمند، که معلول الگوی ساختاری جلوه گر در سازمان گذرهای شهری و بخصوص شاهکار بی بدیل بالاخیابان و پایین خیابان است.
در خصوص ابلاغ اصلاحات طرح نوسازی و به سازی بافت اطراف حرم رضوی، با ليلا نوروزي دانشجوي دكتري شهرسازي و مسیول نگارش طرح جامع مشهد و مدير سابق شركت فرنهاد شعبه مشهد گفت و گویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید:
به عنوان اولین سوال بفرمایید؛ طرحهای جامع شهری چه نقش و جایگاهی در توسعه شهرها ایفا می کند؟
طرح های جامع، عالی ترین سند راهنمای توسعه شهرها هستند و به این اعتبار به عنوان اسناد بالادستی به شمار می آیند. به عبارتی، بر اساس فرامین قانونی موجود، طرح جامع شهری در چارچوب اسناد و احکام فرادست ملی و منطقه ای، به تعیین ساخت شهر و توسعه آن، جهات و حدود کلی توسعه و ظرفیت شهر و معیارها و ضوابط و مقررات در تهیه طرح های پایه، موضوعی و موضعی می پردازد. همچنین بر اساس ماده 28 آيين نامه نحوه بررسي و تصويب طرح هاي توسعه و عمران مصوب 12/10/78 هيئت وزيران، اسناد طرح جامع شهر عبارتند از:
نقشه هاي وضع موجود
نقشه كاربري هاي مصوب
محدوده هاي طرح
ضوابط و مقررات اجرايي طرح
بر این اساس، روشن می شود که طرح های جامع شهری، اساس برنامه توسعه شهر و راهبری آن در دوره اجرای طرح خواهد بود.
چه پیوندی میان طرح جامع شهر مشهد و طرح نوسازی بافت اطراف حرم وجود دارد؟
بافت پیرامونی حرم مطهر امام رضا(ع) و به تبع آن، حوزه مرکزی شهر مشهد، یکی از مهمترین پهنه های مورد توجه طرح جامع مشهد بوده که به اعتبار وجود حرم مطهر رضوی به عنوان عنصر اصلی و محوری توسعه شهر، تمامی عرصه های تخصصی برنامه ريزی در توسعه شهر را تحت تاثير خود قرار می دهد. با وجود برخورداری از ارزش های یگانه هویتی و آیینی این بافت - که در طول عمر خود کسب کرده، حفظ نموده و ارتقاء بخشده است، متاسفانه همزمان با اجرای طرح نوسازی بافت، به دلیل کاهش محسوس کيفيت زيست و سکونت در اين حوزه، فشردگی فضايی و عملکردی، تعدد فضاهای شهری فاقد نظارت و كنترل اجتماعی و تداخل حوزه های فعالیتی در حوزه های مسكونی و ...، تعداد زيادی از ساکنين قديمی، محل سکونت خود را ترک کرده و هویت و میراث معنوی این بافت، به شدت در معرض تغییر و تخریب قرار گرفته است. تغییراتی گسترده که با گسست عمیق هویتی، اجتماعی و فرهنگی در این بافت همراه بوده است. با درک این موضوع، و توجه دو چندان به اهمیت آن، متعاقب آسیب شناسی مجموعه تحولات بافت و حوزه مرکزی شهر، بر مبنای روش شناسی و با تکیه بر مبانی برنامه ریزی طرح جامع شهر، لزوم تجدید نظر در جایگاه و نقش حوزه مرکزی مشهد مقدس در سه محور عمده زیر خلاصه شد:
اول: ايجاد زمينه تعادل فضايي و اجتماعي در كلانشهر مشهد
دوم: ايجاد زمينه استقرار فعاليت هاي برتر فرهنگي و معنوي در قالب ميراث معنوي
سوم: صيانت از ميراث معنوي و تعامل فرهنگي به عنوان يك ضرورت
بر این اساس، و در چارچوب نظام سلسه مراتب تهیه طرح های توسعه شهری، طرح ویژه بافت پیرامون حرم مطهر در راستای تحقق جایگاه، نقش و ماموریت حوزه مرکزی در طرح جامع مشهد مقدس خواهد بود.
لطفا در مورد ابلاغیه جدید شورای عالی شهرسازی نسبت به اصلاحات طرح نوسازی اطراف حرم توضیح دهید؟
ابلاغیه اخیر شورای عالی شهرسازی و معماری، محصول فرایندی طولانی است که از دوران تهیه طرح جامع مشهد در سال 88 شروع شد و با وجود مقاومت های محلی در آن دوران، با تصویب طرح جامع در شورای عالی شهرسازی و معماری در سال 93، قوت و قدرت یافت، و در نهایت با مصوبه اخیر قطعیت یافت و نهایی شد. محتوای ابلاغیه، به صراحت «لغو طرح نوسازی» و «لزوم تهیه طرحی ویژه» است که متضمن ابعاد محتوایی و رویه ای معرفی شده در متن ابلاغیه می بایست باشد. در واقع ابلاغیه، به روشنی در مورد فرایند تهیه طرح ویژه سیاست گذاری کرده و انتظارات شورای عالی شهرسازی و معماری از آن طرح را برشمرده است. چالش اساسی در آینده، همانگونه که شورای عالی نیز به آن آگاهی داشته، حفظ بافت های موجود، کنترل حقوق مکتسبه و نحوه هماهنگی ساخت و سازهای جدید و آینده با اصول و انگاره های اصلی این بافت در رابطه با شان و جایگاه شهر مشهد و بافت شهری پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)، به عنوان یکی از کانون های مهم مذهبی و فرهنگی جهان اسلام و تشیع و مقیاس فراملی آن و اهمیت اقدامات ساماندهی بافت شهری پیرامون حرم مطهر، به مثابه نمادی از بضاعت مملکت اسلامی در صیانت از حیثیت تشیع و رابطه پیوسته و مستمر مجاوران و زائران با این کانون، خواهد بود. به تبع آن، به نظر می رسد، با وجود کنشگران متعدد و جریان های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی متکثر، گسترش اثرات این مصوبه، دور از ذهن نخواهد بود.
طراحی طرح تفصیلی نوسازی حرم چگونه باید با طرح جامع مشهد هماهنگ گردد و چه الزاماتی دارد؟
حوزه مرکزی کلانشهر مشهد مقدس، با محوریت حرم مطهر امام رضا (ع)، خواستگاه اصلی و هسته آغازین رشد شهر مشهد است. به عبارت دیگر، بنیان های شکل گیری، رشد و تکوین شهر مشهد، از زمان شهادت و دفن حضرت رضا (ع)، در شرق توس، در نزدیکی قریه های سناباد و نوغان، تنها و تنها برمبنای وجود مرقد مطهر امام رضا (ع)، بوده است. این عامل آن چنان پرانرژی و قدرتمند بوده است که در مقابل شهرهای آباد و پررونقی نظیر نیشابور و سبزوار و ...، تمرکز و شدت توسعه را در شهر مشهد ایجاد نموده است. در کنار این نکته، در طول تکوین شهر، مفاهیم و ارزش هایی ایجاد شده است که در زمان حاضر به عنوان اجزایی از پیکره حیات شهری کلانشهر مشهد مقدس تلقی می شود. این مفاهیم و ارزش ها، با عنوان میراث معنوی کلانشهر مشهد مقدس، غالبا در حوزه مرکزی شهر متجلی شده و شعاع های آن ها به فراحوزه نیز منتشر می شود. همه این نکات و تاکید بر آن ها، از آن سوست که روشن شود، طرح الگوی توسعه حوزه مرکزی مشهد و به تبع آن بافت پیرامون حرم مطهر، نه برای یک حوزه جغرافیایی ساده، بلکه در ارتباط با ویژگی ها و پیچیدگی های بیشماری می بایست تهیه شود.
طرح جامع، علاوه بر مجموعه مطالعات طرح و به طور ویژه مجلد مطالعات و الگوی توسعه حوزه مرکزی (که با تاکید بر بافت پیرامون حرم مطهر تهیه شده بود)، سندی تهیه و ارائه کرده است تحت عنوان «جایگاه، نقش و ماموربت حوزه های برنامهریزی» که به عنوان مجموعه اسناد طرح ابلاغ نیز شده است. در چارچوب این سند، با عنوان حوزه مرکزی؛ حوزهی تشرف و زیارت، سیاست های توسعه طرح جامع در حوزه مرکزی به همراه گزارههای اساسی توسعه، نقش و وظایف حوزه در شهر، ضوابط و معیارهای برنامه ریزی جمعیت و مسکن، ضوابط و معیارهای کلان برنامه ریزی کاربری زمین (سرانه کاربری زمین و سهم کاربری های خدمات زائر) و همچنین نظام تقسیمات کالبدی پیشنهادی، ارائه شده است. طرح ویژه بافت پیرامون حرم مطهر، به عنوان بخشی مهم و اساسی از حوزه مرکزی و شهر، علاوه بر رعایت اسناد طرح جامع، می بایست با رعایت مفاد مصوبه اخیر شورای عالی مبنی بر لزوم احیای مرکز تاریخی و هویتی شهر، و به ویژه با توجه به گذشت زمان، در قالبی هماهنگ و هم پیوند با کل شهر تهیه شود، به گونه ای که عرصه ای برای تبلور موازین و قواعد شهرسازی ایرانی و اسلامی را نیز فراهم سازد.
آیا طرح نوسازی اطراف حرم بر منظر حرم تاثیرگذار بوده و می باشد؟
قطعا. به طور کلی، وضع موجود بافت پیرامون حرم مطهر و اثرگذاری این بافت بر منظر حرم، به اختصار تابعی از سه عامل اصلی است، اول؛ طرح های توسعه مصوب، دوم؛ نحوه راهبری دستگاه های ذی نفوذ و پاسخگویی مدیریت شهری و سوم؛ نحوه و چگونگی اجرا . بدیه ات که هریک از این عوامل، خود مجموعه ای از مراحل و بخش های جزئی تر است که مجال پرداختن به آن ها نیست.
اما در خصوص سوال شما، که همان عامل اول مورد اشاره است، به روشنی می توان اثرگذاری طرح نوسازی بر منظر حرم مطهر را مورد بررسی قرار داد. در مطالعات طرح، شکل کلی جرم گذاری به صورت " کاسه ای" پیشنهاد شده و الگوی استقرار جرم ابنیه مورد تأکید قرار گرفته است . در طرح تصریح شده که نباید جرم بزرگ ایجاد گردد و بزرگی جرم متناسب با فاصله از حرم تغییر می کند به صورتی که در جوار حرم جرم کوچک و در لبه های محدوده ( دورتر از حرم ) جرم افزایش یابد. اما در مجموعه ضوابط و مقررات اجرایی طرح، مشروط به احراز شرایطی، تراکم های ساختمانی و الگوهای جرمگذاری، از این سیاست خارج می شود.
با وجود اینکه ، در ضوابط عرصه و حریم حرم مطهر، ابلاغیه سازمان مسکن و شهرسازی وقت، حداکثر ارتفاع مجاز واحدهای ساختمانی در محدوده حریم درجه یک 10 متر قید شده بود، اما غالب بناهای واقع در این حریم به بنا های 6 تا 9 طبقه (20متر به بالا) و گاهاً تا 12 طبقه اختصاص یافته بود. این موضوع در سایر لایه های حریم منظری هم به چشم می خورد. همچنین در جلد جزئیات و ضوابط طرح شامل قوانین و ضوابط لازم الاجرای میراث فرهنگی با استناد به مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مورخ 10/5/1384 مقررات مربوط به ارتفاع ساختمان ها در خیابان های اصلی منتهی به مجتمع حرم مطهر، به علت حفظ دید و منظر گنبد زرین و گلدسته های حرم ضوابطی وجود داشته که به نظر می رسد این ضابطه مورد توافق طرح نبوده است و از مبانی دیگری برای الگویابی محور های اصلی منتهی به حرم مطهر استفاده شده است.
در نهایت، علی الرغم اینکه طرح و ضوابط آن به طور جدی بر حریم منظری حرم مطهر موثر بوده، اما لایه های دیگری نیز در شکل گیری وضعیت کنونی موثر بوده که می تواند مورد توجه جدی قرار گیرد.
آیا لغو طرح نوسازی اطراف حرم در حال حاضر به حفظ میراث ملموس و ناملموس کمکی می کند؟
حفظ میراث ملموس و ناملموس مرکز شهر مشهد مقدس، به اجماع، آرزوی دیرین گروه های بسیاری در شهر و هدف نهادهای ذی مدخل و سیاست گذار در این بافت است و به نظر می رسد به جد انتظار می رود، برنامه ریزی و طراحی توسعه این بافت، به این هدف مهم دست یابد. اینکه در ادامه این فرایند، برنامه ریزی توسعه این بافت و تهیه طرح ویژه برای آن، بتواند این مهم را محقق کند، به گونه ای که بر پیکره زنده شهر و هویت آن، قفل نزد، علم و هنری آمیخته و هم افزا می طلبد تا به عرصه عمل نیز برسد.
در خصوص ابلاغ اصلاحات طرح نوسازی و به سازی بافت اطراف حرم رضوی، با ليلا نوروزي دانشجوي دكتري شهرسازي و مسیول نگارش طرح جامع مشهد و مدير سابق شركت فرنهاد شعبه مشهد گفت و گویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید:
به عنوان اولین سوال بفرمایید؛ طرحهای جامع شهری چه نقش و جایگاهی در توسعه شهرها ایفا می کند؟
طرح های جامع، عالی ترین سند راهنمای توسعه شهرها هستند و به این اعتبار به عنوان اسناد بالادستی به شمار می آیند. به عبارتی، بر اساس فرامین قانونی موجود، طرح جامع شهری در چارچوب اسناد و احکام فرادست ملی و منطقه ای، به تعیین ساخت شهر و توسعه آن، جهات و حدود کلی توسعه و ظرفیت شهر و معیارها و ضوابط و مقررات در تهیه طرح های پایه، موضوعی و موضعی می پردازد. همچنین بر اساس ماده 28 آيين نامه نحوه بررسي و تصويب طرح هاي توسعه و عمران مصوب 12/10/78 هيئت وزيران، اسناد طرح جامع شهر عبارتند از:
نقشه هاي وضع موجود
نقشه كاربري هاي مصوب
محدوده هاي طرح
ضوابط و مقررات اجرايي طرح
بر این اساس، روشن می شود که طرح های جامع شهری، اساس برنامه توسعه شهر و راهبری آن در دوره اجرای طرح خواهد بود.
چه پیوندی میان طرح جامع شهر مشهد و طرح نوسازی بافت اطراف حرم وجود دارد؟
بافت پیرامونی حرم مطهر امام رضا(ع) و به تبع آن، حوزه مرکزی شهر مشهد، یکی از مهمترین پهنه های مورد توجه طرح جامع مشهد بوده که به اعتبار وجود حرم مطهر رضوی به عنوان عنصر اصلی و محوری توسعه شهر، تمامی عرصه های تخصصی برنامه ريزی در توسعه شهر را تحت تاثير خود قرار می دهد. با وجود برخورداری از ارزش های یگانه هویتی و آیینی این بافت - که در طول عمر خود کسب کرده، حفظ نموده و ارتقاء بخشده است، متاسفانه همزمان با اجرای طرح نوسازی بافت، به دلیل کاهش محسوس کيفيت زيست و سکونت در اين حوزه، فشردگی فضايی و عملکردی، تعدد فضاهای شهری فاقد نظارت و كنترل اجتماعی و تداخل حوزه های فعالیتی در حوزه های مسكونی و ...، تعداد زيادی از ساکنين قديمی، محل سکونت خود را ترک کرده و هویت و میراث معنوی این بافت، به شدت در معرض تغییر و تخریب قرار گرفته است. تغییراتی گسترده که با گسست عمیق هویتی، اجتماعی و فرهنگی در این بافت همراه بوده است. با درک این موضوع، و توجه دو چندان به اهمیت آن، متعاقب آسیب شناسی مجموعه تحولات بافت و حوزه مرکزی شهر، بر مبنای روش شناسی و با تکیه بر مبانی برنامه ریزی طرح جامع شهر، لزوم تجدید نظر در جایگاه و نقش حوزه مرکزی مشهد مقدس در سه محور عمده زیر خلاصه شد:
اول: ايجاد زمينه تعادل فضايي و اجتماعي در كلانشهر مشهد
دوم: ايجاد زمينه استقرار فعاليت هاي برتر فرهنگي و معنوي در قالب ميراث معنوي
سوم: صيانت از ميراث معنوي و تعامل فرهنگي به عنوان يك ضرورت
بر این اساس، و در چارچوب نظام سلسه مراتب تهیه طرح های توسعه شهری، طرح ویژه بافت پیرامون حرم مطهر در راستای تحقق جایگاه، نقش و ماموریت حوزه مرکزی در طرح جامع مشهد مقدس خواهد بود.
لطفا در مورد ابلاغیه جدید شورای عالی شهرسازی نسبت به اصلاحات طرح نوسازی اطراف حرم توضیح دهید؟
ابلاغیه اخیر شورای عالی شهرسازی و معماری، محصول فرایندی طولانی است که از دوران تهیه طرح جامع مشهد در سال 88 شروع شد و با وجود مقاومت های محلی در آن دوران، با تصویب طرح جامع در شورای عالی شهرسازی و معماری در سال 93، قوت و قدرت یافت، و در نهایت با مصوبه اخیر قطعیت یافت و نهایی شد. محتوای ابلاغیه، به صراحت «لغو طرح نوسازی» و «لزوم تهیه طرحی ویژه» است که متضمن ابعاد محتوایی و رویه ای معرفی شده در متن ابلاغیه می بایست باشد. در واقع ابلاغیه، به روشنی در مورد فرایند تهیه طرح ویژه سیاست گذاری کرده و انتظارات شورای عالی شهرسازی و معماری از آن طرح را برشمرده است. چالش اساسی در آینده، همانگونه که شورای عالی نیز به آن آگاهی داشته، حفظ بافت های موجود، کنترل حقوق مکتسبه و نحوه هماهنگی ساخت و سازهای جدید و آینده با اصول و انگاره های اصلی این بافت در رابطه با شان و جایگاه شهر مشهد و بافت شهری پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)، به عنوان یکی از کانون های مهم مذهبی و فرهنگی جهان اسلام و تشیع و مقیاس فراملی آن و اهمیت اقدامات ساماندهی بافت شهری پیرامون حرم مطهر، به مثابه نمادی از بضاعت مملکت اسلامی در صیانت از حیثیت تشیع و رابطه پیوسته و مستمر مجاوران و زائران با این کانون، خواهد بود. به تبع آن، به نظر می رسد، با وجود کنشگران متعدد و جریان های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی متکثر، گسترش اثرات این مصوبه، دور از ذهن نخواهد بود.
طراحی طرح تفصیلی نوسازی حرم چگونه باید با طرح جامع مشهد هماهنگ گردد و چه الزاماتی دارد؟
حوزه مرکزی کلانشهر مشهد مقدس، با محوریت حرم مطهر امام رضا (ع)، خواستگاه اصلی و هسته آغازین رشد شهر مشهد است. به عبارت دیگر، بنیان های شکل گیری، رشد و تکوین شهر مشهد، از زمان شهادت و دفن حضرت رضا (ع)، در شرق توس، در نزدیکی قریه های سناباد و نوغان، تنها و تنها برمبنای وجود مرقد مطهر امام رضا (ع)، بوده است. این عامل آن چنان پرانرژی و قدرتمند بوده است که در مقابل شهرهای آباد و پررونقی نظیر نیشابور و سبزوار و ...، تمرکز و شدت توسعه را در شهر مشهد ایجاد نموده است. در کنار این نکته، در طول تکوین شهر، مفاهیم و ارزش هایی ایجاد شده است که در زمان حاضر به عنوان اجزایی از پیکره حیات شهری کلانشهر مشهد مقدس تلقی می شود. این مفاهیم و ارزش ها، با عنوان میراث معنوی کلانشهر مشهد مقدس، غالبا در حوزه مرکزی شهر متجلی شده و شعاع های آن ها به فراحوزه نیز منتشر می شود. همه این نکات و تاکید بر آن ها، از آن سوست که روشن شود، طرح الگوی توسعه حوزه مرکزی مشهد و به تبع آن بافت پیرامون حرم مطهر، نه برای یک حوزه جغرافیایی ساده، بلکه در ارتباط با ویژگی ها و پیچیدگی های بیشماری می بایست تهیه شود.
طرح جامع، علاوه بر مجموعه مطالعات طرح و به طور ویژه مجلد مطالعات و الگوی توسعه حوزه مرکزی (که با تاکید بر بافت پیرامون حرم مطهر تهیه شده بود)، سندی تهیه و ارائه کرده است تحت عنوان «جایگاه، نقش و ماموربت حوزه های برنامهریزی» که به عنوان مجموعه اسناد طرح ابلاغ نیز شده است. در چارچوب این سند، با عنوان حوزه مرکزی؛ حوزهی تشرف و زیارت، سیاست های توسعه طرح جامع در حوزه مرکزی به همراه گزارههای اساسی توسعه، نقش و وظایف حوزه در شهر، ضوابط و معیارهای برنامه ریزی جمعیت و مسکن، ضوابط و معیارهای کلان برنامه ریزی کاربری زمین (سرانه کاربری زمین و سهم کاربری های خدمات زائر) و همچنین نظام تقسیمات کالبدی پیشنهادی، ارائه شده است. طرح ویژه بافت پیرامون حرم مطهر، به عنوان بخشی مهم و اساسی از حوزه مرکزی و شهر، علاوه بر رعایت اسناد طرح جامع، می بایست با رعایت مفاد مصوبه اخیر شورای عالی مبنی بر لزوم احیای مرکز تاریخی و هویتی شهر، و به ویژه با توجه به گذشت زمان، در قالبی هماهنگ و هم پیوند با کل شهر تهیه شود، به گونه ای که عرصه ای برای تبلور موازین و قواعد شهرسازی ایرانی و اسلامی را نیز فراهم سازد.
آیا طرح نوسازی اطراف حرم بر منظر حرم تاثیرگذار بوده و می باشد؟
قطعا. به طور کلی، وضع موجود بافت پیرامون حرم مطهر و اثرگذاری این بافت بر منظر حرم، به اختصار تابعی از سه عامل اصلی است، اول؛ طرح های توسعه مصوب، دوم؛ نحوه راهبری دستگاه های ذی نفوذ و پاسخگویی مدیریت شهری و سوم؛ نحوه و چگونگی اجرا . بدیه ات که هریک از این عوامل، خود مجموعه ای از مراحل و بخش های جزئی تر است که مجال پرداختن به آن ها نیست.
اما در خصوص سوال شما، که همان عامل اول مورد اشاره است، به روشنی می توان اثرگذاری طرح نوسازی بر منظر حرم مطهر را مورد بررسی قرار داد. در مطالعات طرح، شکل کلی جرم گذاری به صورت " کاسه ای" پیشنهاد شده و الگوی استقرار جرم ابنیه مورد تأکید قرار گرفته است . در طرح تصریح شده که نباید جرم بزرگ ایجاد گردد و بزرگی جرم متناسب با فاصله از حرم تغییر می کند به صورتی که در جوار حرم جرم کوچک و در لبه های محدوده ( دورتر از حرم ) جرم افزایش یابد. اما در مجموعه ضوابط و مقررات اجرایی طرح، مشروط به احراز شرایطی، تراکم های ساختمانی و الگوهای جرمگذاری، از این سیاست خارج می شود.
با وجود اینکه ، در ضوابط عرصه و حریم حرم مطهر، ابلاغیه سازمان مسکن و شهرسازی وقت، حداکثر ارتفاع مجاز واحدهای ساختمانی در محدوده حریم درجه یک 10 متر قید شده بود، اما غالب بناهای واقع در این حریم به بنا های 6 تا 9 طبقه (20متر به بالا) و گاهاً تا 12 طبقه اختصاص یافته بود. این موضوع در سایر لایه های حریم منظری هم به چشم می خورد. همچنین در جلد جزئیات و ضوابط طرح شامل قوانین و ضوابط لازم الاجرای میراث فرهنگی با استناد به مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مورخ 10/5/1384 مقررات مربوط به ارتفاع ساختمان ها در خیابان های اصلی منتهی به مجتمع حرم مطهر، به علت حفظ دید و منظر گنبد زرین و گلدسته های حرم ضوابطی وجود داشته که به نظر می رسد این ضابطه مورد توافق طرح نبوده است و از مبانی دیگری برای الگویابی محور های اصلی منتهی به حرم مطهر استفاده شده است.
در نهایت، علی الرغم اینکه طرح و ضوابط آن به طور جدی بر حریم منظری حرم مطهر موثر بوده، اما لایه های دیگری نیز در شکل گیری وضعیت کنونی موثر بوده که می تواند مورد توجه جدی قرار گیرد.
آیا لغو طرح نوسازی اطراف حرم در حال حاضر به حفظ میراث ملموس و ناملموس کمکی می کند؟
حفظ میراث ملموس و ناملموس مرکز شهر مشهد مقدس، به اجماع، آرزوی دیرین گروه های بسیاری در شهر و هدف نهادهای ذی مدخل و سیاست گذار در این بافت است و به نظر می رسد به جد انتظار می رود، برنامه ریزی و طراحی توسعه این بافت، به این هدف مهم دست یابد. اینکه در ادامه این فرایند، برنامه ریزی توسعه این بافت و تهیه طرح ویژه برای آن، بتواند این مهم را محقق کند، به گونه ای که بر پیکره زنده شهر و هویت آن، قفل نزد، علم و هنری آمیخته و هم افزا می طلبد تا به عرصه عمل نیز برسد.
