حکمرانی خوب در حکمت رضوی
راهبرد ضمانت «عدالت» در سیره و معارف رضوی چیست؟
خبرگزاری رضوی. سرویس زیارت. بهمن دهستانی. هفته قوه قضائیه فرصتی است که هرساله می توان در آن وضعیت «عدالت» در کشور و آخرین مرتبت این آرمان بزرگ انسانی و انقلاب اسلامی را از زوایای مختلف بررسی کرد.
عدالت از جمله مفاهیم بنیادی در عرصه نظریه های سیاسی است که از دیرباز و در طول تاریخ، دغدغه خاطر انسان بوده و ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته است. فلاسفه بزرگی چون افلاطون و ارسطو در دوره کلاسیک غرب و فیلسوفانی چون فارابی در دوره اسلامی، و چهره های برجسته ای از نظریه پردازان سیاسی معاصر، همگی این مسئله را در کانون توجه خود قرار داده اند. عدالت و برابری شعار و مبنای انقلاب بزرگ اکتبر روسیه بود که نوع تلقی و تعریف آن سراسر قرن بیستم میلادی را تحت تأثیر خود قرار داد و سرنوشت جوامع متعددی را رقم زد.
در چند دهه اخیر از قرن جدید، عدالت از شاخص های «حکمرانی خوب» و از عناصر ارزیابی پیشرفت ساختاری نظام های سیاسی و جوامع انسانی شمرده می شود.
«عدل» از اصول عقاید و باورهای اسلام شیعی است و این رکن بی بدیل تأثیر شگرفی بر گنجانده شدن این مسئله از تمامی سطوح سیاسی، اجتماعی و فردی نظام معارفی و معرفتی پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام گذاشته است.
انقلاب اسلامی ایران به رهبری فقیه و فقاهت شیعی، عدالت را از آرمان های محوری خود معرفی کرد و عدالت طلبی را وجهه همت خویش قرار داد و آن را تبدیل به یک اصل گریزناپذیر در قضاوت مردمان نسبت به حاکمیت اسلامی کرد.
گذشت قریب به چهار دهه از عمر انقلاب و جمهوری اسلامی بازخوانی کیفیت عدالت را به فوریتی برای تمام بخش ها تبدیل کرده است.
در عین حال بدون بازگشت و ژرف نگری در منابع حقیقی و وحیانی عدالت که همان منابع الهام بخش انقلاب اسلامی بوده اند تعیین شاخص برای ارزیابی کیفیت تحقق عدالت دشوار می نماید و چه بسا مسیر نادرستی را طی کند.
در این نوشتار به جهت یادآوری ضرورت بازگشت به سرچشمه های عدالت اصیل و ناب، به گوشه ای از سیره و بیان حضرت امام رضا علیه السلام اشاره می گردد تا این مهم گوشزد شود که قواعد غنی عدالت که باید بر پای آن بناهای رفیع حیات سیاسی و اجتماعی و فردی را برافراشت فراموش نشود. غفلت از این شاخص ها موجب از دست دادن ریشه ناکامی ها در دستیابی به عدالت و سرگرم شدن به عوامل صوری و غیرمؤثر در تحقق عدالت خواهد شد.
در کتاب شریف کشف الغمة جلد سوم صفحه 147 آمده است : «دخل عليه بخراسان قوم من الصوفية فقالوا ان أمير المؤمنين المأمون نظر فيما ولّاه اللّه تعالى من الأمر فرآكم أهل البيت أولى النّاس بأن تؤموا النّاس و نظر فيكم أهل البيت فرآك أولى النّاس بالنّاس فرأى أن يرد هذا الأمر إليك و الأمة تحتاج الى من يأكل الجشب و يلبس الخشن و يركب الحمار و يعود المريض و كان الرّضا عليه السّلام متّكئا فاستوى جالسا ثم قال: كان يوسف نبيّا يلبس أقبية الدّيباج المطرّزة بالذهب و يجلس على متّكئات آل فرعون و يحكم انّما يراد من الامام قسطه و عدله و إذا قال صدق و إذا حكم عدل و إذا وعد أنجز انّ اللّه لم يحرم ملبوسا و لا مأكولا و تلا «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّٰهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبٰادِهِ وَ الطَّيِّبٰاتِ مِنَ الرِّزْقِ».
شماری از صوفیان خراسان نزد امام رضا علیه السلام آمدند و گفتند: مأمون، با تأمل در ولایتی که خداوند به او سپرده به این نتیجه رسیده که شما اهل بیت، اولای از سایر مردمان در این امر هستید که مردم را امامت کنید، و باز از میان مردمان، شخص شما را از میان اهل بیت برای این امر مقدم و اولای بر دیگران دانسته است که حکومت را به شما بسپارد. مردم نیاز به کسی دارند که غذای سخت بخورد، لباس خشن و خشک بپوشد، سوار الاغ شود، و از مریض عیادت کند.
امام رضا علیه السلام در حالی که تکیه به متکایی داده بود، از حالت تکیه درآمده، نشست و فرمود: یوسف(ع) پیامبر خدا بود، اما قبای ابریشم که طلا در زینت آن بکار رفته بود می پوشید و بر متکاهای آل فرعون تکیه می زد و حکومت می کرد. آنچه از امام انتظار می رود قسط و عدل است، و این که وقتی سخن می گوید راست بگوید، و وقتی حکم می کند به عدالت رفتار کند، و وقتی وعده می دهد عمل کند. خداوند هیچ خوردنی و پوشیدنی را [جز آنچه صریح قرآن است] تحریم نکرده است. آنگاه این آیه را خواند که: بگو چه کسی زینت الهی و پاک ترین رزق ها را که خدا برای بندگانش قرار داده حرام کرده است؟
در این روایت حضرت شمس الشموس امام رضا علیه السلام شرط پیشوایی و رکن پیشگامی امام جامعه را نه اکتفاء به ساده زیستی و زهد صرف بلکه رعایت و إعمال قسط و عدل و صدق دانسته اند.
به تعبیر دیگر در جامعه ای که راهبری و مدیریت آن به دنبال قسط و عدل و ملتزم به صدق نباشد هرآنچه از ظواهر را در مقابل دیدگان مردمان به نمایش گذارد تماما صورت گذاریی خواهد بود که هیچ دردی را از جامعه ریشه کن نخواهد کرد و هیچ راه حل بنیادینی را برای آرمان و در عین حال فوریت «عدالت» عرضه نخواهد کرد.
عدالت از جمله مفاهیم بنیادی در عرصه نظریه های سیاسی است که از دیرباز و در طول تاریخ، دغدغه خاطر انسان بوده و ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته است. فلاسفه بزرگی چون افلاطون و ارسطو در دوره کلاسیک غرب و فیلسوفانی چون فارابی در دوره اسلامی، و چهره های برجسته ای از نظریه پردازان سیاسی معاصر، همگی این مسئله را در کانون توجه خود قرار داده اند. عدالت و برابری شعار و مبنای انقلاب بزرگ اکتبر روسیه بود که نوع تلقی و تعریف آن سراسر قرن بیستم میلادی را تحت تأثیر خود قرار داد و سرنوشت جوامع متعددی را رقم زد.
در چند دهه اخیر از قرن جدید، عدالت از شاخص های «حکمرانی خوب» و از عناصر ارزیابی پیشرفت ساختاری نظام های سیاسی و جوامع انسانی شمرده می شود.
«عدل» از اصول عقاید و باورهای اسلام شیعی است و این رکن بی بدیل تأثیر شگرفی بر گنجانده شدن این مسئله از تمامی سطوح سیاسی، اجتماعی و فردی نظام معارفی و معرفتی پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام گذاشته است.
انقلاب اسلامی ایران به رهبری فقیه و فقاهت شیعی، عدالت را از آرمان های محوری خود معرفی کرد و عدالت طلبی را وجهه همت خویش قرار داد و آن را تبدیل به یک اصل گریزناپذیر در قضاوت مردمان نسبت به حاکمیت اسلامی کرد.
گذشت قریب به چهار دهه از عمر انقلاب و جمهوری اسلامی بازخوانی کیفیت عدالت را به فوریتی برای تمام بخش ها تبدیل کرده است.
در عین حال بدون بازگشت و ژرف نگری در منابع حقیقی و وحیانی عدالت که همان منابع الهام بخش انقلاب اسلامی بوده اند تعیین شاخص برای ارزیابی کیفیت تحقق عدالت دشوار می نماید و چه بسا مسیر نادرستی را طی کند.
در این نوشتار به جهت یادآوری ضرورت بازگشت به سرچشمه های عدالت اصیل و ناب، به گوشه ای از سیره و بیان حضرت امام رضا علیه السلام اشاره می گردد تا این مهم گوشزد شود که قواعد غنی عدالت که باید بر پای آن بناهای رفیع حیات سیاسی و اجتماعی و فردی را برافراشت فراموش نشود. غفلت از این شاخص ها موجب از دست دادن ریشه ناکامی ها در دستیابی به عدالت و سرگرم شدن به عوامل صوری و غیرمؤثر در تحقق عدالت خواهد شد.
در کتاب شریف کشف الغمة جلد سوم صفحه 147 آمده است : «دخل عليه بخراسان قوم من الصوفية فقالوا ان أمير المؤمنين المأمون نظر فيما ولّاه اللّه تعالى من الأمر فرآكم أهل البيت أولى النّاس بأن تؤموا النّاس و نظر فيكم أهل البيت فرآك أولى النّاس بالنّاس فرأى أن يرد هذا الأمر إليك و الأمة تحتاج الى من يأكل الجشب و يلبس الخشن و يركب الحمار و يعود المريض و كان الرّضا عليه السّلام متّكئا فاستوى جالسا ثم قال: كان يوسف نبيّا يلبس أقبية الدّيباج المطرّزة بالذهب و يجلس على متّكئات آل فرعون و يحكم انّما يراد من الامام قسطه و عدله و إذا قال صدق و إذا حكم عدل و إذا وعد أنجز انّ اللّه لم يحرم ملبوسا و لا مأكولا و تلا «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّٰهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبٰادِهِ وَ الطَّيِّبٰاتِ مِنَ الرِّزْقِ».
شماری از صوفیان خراسان نزد امام رضا علیه السلام آمدند و گفتند: مأمون، با تأمل در ولایتی که خداوند به او سپرده به این نتیجه رسیده که شما اهل بیت، اولای از سایر مردمان در این امر هستید که مردم را امامت کنید، و باز از میان مردمان، شخص شما را از میان اهل بیت برای این امر مقدم و اولای بر دیگران دانسته است که حکومت را به شما بسپارد. مردم نیاز به کسی دارند که غذای سخت بخورد، لباس خشن و خشک بپوشد، سوار الاغ شود، و از مریض عیادت کند.
امام رضا علیه السلام در حالی که تکیه به متکایی داده بود، از حالت تکیه درآمده، نشست و فرمود: یوسف(ع) پیامبر خدا بود، اما قبای ابریشم که طلا در زینت آن بکار رفته بود می پوشید و بر متکاهای آل فرعون تکیه می زد و حکومت می کرد. آنچه از امام انتظار می رود قسط و عدل است، و این که وقتی سخن می گوید راست بگوید، و وقتی حکم می کند به عدالت رفتار کند، و وقتی وعده می دهد عمل کند. خداوند هیچ خوردنی و پوشیدنی را [جز آنچه صریح قرآن است] تحریم نکرده است. آنگاه این آیه را خواند که: بگو چه کسی زینت الهی و پاک ترین رزق ها را که خدا برای بندگانش قرار داده حرام کرده است؟
در این روایت حضرت شمس الشموس امام رضا علیه السلام شرط پیشوایی و رکن پیشگامی امام جامعه را نه اکتفاء به ساده زیستی و زهد صرف بلکه رعایت و إعمال قسط و عدل و صدق دانسته اند.
به تعبیر دیگر در جامعه ای که راهبری و مدیریت آن به دنبال قسط و عدل و ملتزم به صدق نباشد هرآنچه از ظواهر را در مقابل دیدگان مردمان به نمایش گذارد تماما صورت گذاریی خواهد بود که هیچ دردی را از جامعه ریشه کن نخواهد کرد و هیچ راه حل بنیادینی را برای آرمان و در عین حال فوریت «عدالت» عرضه نخواهد کرد.
